برای روشن شدن معنای مسلمان در فرهنگ قرآن ضروری است، ابتدا معنای اسلام بررسی و تبین شود.

واژه‌ی «اسلام» مصدر باب افعال از «س ل م» به معنای صحت، عافیت و دوری از هرگونه عیب، نقص و فساد است. و در باب افعال دارای معانی زیر است:

انقیاد، اطاعت و امتثال امر و نهی بدون هیچ‌گونه اعتراض.[1]

قرآن هم در این معنای وسیع، اسلام را استعمال کرده است، آن‌جا که می‌فرماید: تمام کسانی که در آسمان و زمین هستند، یا تمام موجوداتی که در آسمان و زمین هستند، مسلمان و در برابر فرمان خدا تسلیم‌اند، از روی (اختیار، یا اجبار) تکویناً یا تشریعاً.[2]

در راستای همین معنا، اسلام انسان براى خداى تعالى، وصف رام بودن و پذیرش انسان است، نسبت به هر سرنوشتى که از ناحیه‌ی خداى سبحان برایش تنظیم می‌شود، چه سرنوشت تکوینى، از قضا و قدر و چه تشریعى از اوامر و نواهى و غیر آن.[3]

بنابراین، اسلام وصفی خاص با مفهومی مستقل در کنار اوصافی؛ نظیر ایمان و احسان است.

در اصطلاح اما، اسلام بر شریعت پیامبر خاتم(ص) اطلاق شده است.[4]

رابطه‌ی میان معنای اصطلاحی و معنای لغوی اسلام، این است که دین اسلام سراسر طاعت و تسلیم در برابر خداوند، و پذیرش و انقیاد اوامر، بدون هیچ‌گونه اعتراضی است.[5] لذا در فرهنگ قرآن، مسلمان تنها به پیروان پیامبر اسلام(ص) اطلاق نمی‌شود، بلکه اسلام به معنای وسیع کلمه(معنای لغوی)، تسلیم مطلق در برابر فرمان خدا و توحید کامل و خالص از هرگونه شرک و دوگانه‌پرستی است؛ و به همین جهت است که قرآن کریم حضرت ابراهیم(ع) را مسلمان معرفی می‌کند.[6]

و اگر خدای متعال به پیامبر اسلام(ص) می‌فرماید: بگو هر آینه من مأمورم نخستین کس باشم که تسلیم امر خدا شده باشد،[7] اوّلین مسلمان در این‌جا، به معنای تسلیم مطلق در برابر خداوند در میان امت خود است(معنای اصطلاحی) و گرنه بی‌گمان پیامبران گذشته و پیروانشان هم، مسلمان و تسلیم در برابر فرمان الاهی بودند.

به هر حال، آنچه را که از آیه‌ی 85 سوره‌ی آل عمران(هر کس غیر از اسلام را دین خود برگزیند، از او پذیرفته نیست)، هم‌چنین از آیه‌ی 3 سوره‌ی مائده (امروز دین شما را به کمال رساندم ...و اسلام را دین شما برگزیدم)، استفاده می‌شود، مسلمان به پیروان دین اسلام اطلاق می‌شود؛ زیرا که آنان با پذیرفتن دین اسلام و اعتقاد به تمام پیامبران و شرایع آسمانی، تسلیم بودن خود را در برابر پروردگار اعلام کرده‌اند. طبق این معنا، اکنون به پیروان ادیان دیگر، مسلمان گفته نمی‌شود؛ زیرا که با نپذیرفتن دین خاتم از تسلیم در برابر خدا سرپیچی کردند و صفت مسلمانی و تسلیم بودن را از خودشان دور کردند؛ لذا مسلمان به معنای خاص به کسانی گفته می‌شود که به یگانگی خدا و به رسالت پیامبر اسلام(ص) اقرار داشته باشند، اگر چه به بسیاری از احکام و دستورات دینی پایبند نباشند. این معنا از آیه‌ی یک سوره‌ی حجرات هم استفاده می‌شود. آن‌جا که عده‌ای از اعراب آمدند خدمت پیامبر(ص) و برای آن‌که بر آن‌حضرت منت بگذارند، گفتند: ما ایمان آورده‌ایم و مؤمن شدیم. از طرف خدای متعال به پیامبر وحی شد به آنها بگو که ایمان نیاوردید، بلکه بگویید اسلام آوردیم و مسلمان شدیم. البته این اسلام و مسلمانی، ظاهری است، نه واقعی. مسلمان واقعی کسی است که هم به زبان و هم در عقیده و هم در عمل تسلیم احکام و دستورات دینی باشد؛ یعنی هم به زبان اقرار به وحدانیت خدا و رسالت پیامبر(ص) داشته باشد و هم در عمل اوامر و نواهی خداوند را اجرا کند.

مسلمان واقعی کسی است که به احکام دینی اعم از قوانین اجتماعی؛ نظیر حق الناس، حقوق شهروندی و... و احکام فردی مانند نماز، روزه، و ... پایبند باشد.[8]

[1]. ماوردى، على بن محمد، النکت و العیون تفسیر الماوردى‏، تعلیق، عبدالرحیم، سید بن عبدالمقصود، ج 1، ص 379 – 380، بیروت، دار الکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون‏، چاپ اول، بی‌تا.

[2]. آل عمران، 83.

[3] . طباطبائی، سید محمدحسین‏، المیزان فی تفسیر القرآن‏، ج 1، ص 301، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات‏، چاپ دوم، 1390ق.

[4]. دامغانى، حسین بن محمد، الوجوه و النظائر لالفاظ کتاب الله العزیز، محقق، زفیتى، محمد حسن ابوالعزم‏، ج 1، ص 148، مصر، وزارت اوقاف، چاپ اول، 1416ق.

[5]. مبادی الاسلام، ص 7.

[6]. آل عمران، 67.

[7]. انعام، 14.

[8]. «دلایل حقانیت اسلام»، 275؛ «دلایل پذیرش اسلام»، 1146؛ «دلایل عقلی حقانیت اسلام»، 935؛ «ویژگی ها و برتری اسلام بر سایر ادیان»، 12304.