متن روایت اشاره شده در پرسش، این است:

«مَنْ زَعَمَ أَنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْفَحْشَاءِ فَقَدْ کَذَبَ عَلَى اللَّهِ وَ مَنْ زَعَمَ أَنَّ الْخَیْرَ وَ الشَّرَّ إِلَیْهِ فَقَدْ کَذَبَ عَلَى اللَّهِ‏»؛[1] کسی که گمان کند خدا به فحشاء و منکر امر می‌کند، بر خدا دروغ بسته و کسی که فکر کند هم خیر و هم شر از جانب او است  بر خدا دروغ بسته است.

اگرچه این روایت ضعیف است،[2] اما با توجه به روایات دیگری که در این زمینه وجود دارد، می‌تواند قابل پذیرش باشد. البته با دو بیانی که هیچ‌کدام مخالف با اصول تشیع نیست:

1. این‌که ضمیر «إلیه» در روایت را به خداوند برگردانیم که در این صورت ترجمه روایت این خواهد بود:

«آن‌که گمان کند خدا به انجام بدی‌ها دستور می‌دهد، بر خدا دروغ بسته و هم‌چنین کسی که فکر کند تنها خدا است که منشأ خیر و شر است، او نیز بر خداوند دروغ بسته است». این معنا درست است؛ زیرا در مقام ردّ سخن جبرگرایان است که معتقدند انسان هیچ نقشی در کارهای خود نداشته و این تنها خدا است که خیر و شرّ را (به صورت جبری) ایجاد می‌کند.

2. و یا این‌که ضمیر «إلیه» در روایت را به انسانی که در عبارت «من زعم» به او اشاره شده است، برگردانیم که آن‌گاه ترجمه بخش اخیر روایت، چنین خواهد بود:

« ... و همچنین اگر انسانی فکر کند که تنها خودش منشأ خیر و شر است، او نیز بر خدا دروغ بسته است». یعنی فردی که در انجام کارهای خیر و شر برای خودش نقشی استقلالی در نظر بگیرد و معتقد باشد که خداوند هیچ نقشی در انجام آنها ندارد، او نیز بر خدا دروغ بسته است؛ زیرا این همان قول «مفوضه» و «معتزله» است که قائل به استقلال انسان و نقش نداشتن خدا در کارهای او هستند.[3]

به عبارت دیگر، این روایت در مقام بیان یکی از اصول بنیادین تشیع است که مفادش این است: «لا جبر و لا تفویض، بل أمر بین الأمرین».

مؤید این برداشت، روایت دیگری از پیامبر اسلام(ص) است که به صورت مفصّل‌تری به این موضوع می‌پردازد:

«هرکس گمان کند که خدا به بدى و زشتى امر می‌فرماید، بر خدا دروغ بسته و هرکس گمان کند که خوبى و بدى بدون خواست خدا است، خدا را از سلطنتش بیرون برده و هر کسی گمان کند که گناهان بدون قوت خدا است، بر خدا دروغ گفته است و هر کسی بر خدا دروغ گوید، خدا او را در آتش دوزخ در آورد».[4]

[1]. برقی، ابو جعفر احمد بن محمد بن خالد، المحاسن، محقق، مصحح، محدث، جلال الدین،‏ ج 1، ص 284، قم، دار الکتب الإسلامیة، چاپ دوم، 1371ق.

[2]. مجلسی، محمد باقر، مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول، محقق، مصحح، رسولی، سید هاشم، ‌ج2، ص 183، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ دوم، 1404ق.

[3] . «انتساب بالعرض شرور به خداوند»، 5529؛ «عدم صدور شر از خدای حکیم»، 46070؛ «نسبت آفرینش خیر و شر به خداوند»، 91408؛ «سازگاری خیر و شر با توحید و مهربانی خدا»، 936

[4]. کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، آخوندی، محمد، ج 1، ص 158، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق.