قبل از پاسخ، لازم است به چیستی خواب و انواع آن اشاره کوتاهی کنیم.

دانشمندان بحث‌های مفصل و طولانی در باره‌ی چیستی حقیقت خواب دارند. بعضى آن‌را نتیجه‌ی انتقال قسمت عمده خون از مغز به سایر قسمت‌هاى بدن می‌دانند، و به این ترتیب براى آن "عامل فیزیکى" قائل‌اند.

بعضى دیگر عقیده دارند که فعالیت‌هاى زیاد جسمانى سبب جمع شدن مواد سمى مخصوصى در بدن می‌‏شود، و همین امر روى سیستم سلسله اعصاب اثر می‌‏گذارد و حالت خواب به انسان دست می‌‏دهد، و این‌حال ادامه دارد تا این سموم تجزیه و جذب بدن گردد، به این ترتیب "عامل شیمیایى" براى آن قائل شده‏‌اند.

جمعى دیگر، یک نوع "عامل عصبى" براى خواب قائل‌اند و می‌گویند: دستگاه فعال عصبى مخصوصى که در درون مغز انسان وجود دارد و مبدأ حرکات مستمر اعضا است بر اثر خستگى زیاد از کار می‌‏افتد و خاموش می‌‏شود.

هر چند تأثیر این عوامل را به طور اجمال نمی‌‏توان انکار کرد، ولى هیچ‌یک از این نظریات نتوانسته است پاسخ قانع‏‌کننده‌‏ای به مسئله‌ی خواب دهد.

آنچه سبب شده تا دانشمندان امروز از بیان و تفسیر روشنى براى مسئله‌ی خواب عاجز بمانند، همان تفکر مادى آنها است، آنها می‌‏خواهند بدون قبول اصالت و استقلال روح، این مسئله را تفسیر کنند، در حالی‌که خواب قبل از آن‌که یک پدیده جسمانى باشد، یک پدیده روحانى است که بدون شناخت صحیح روح، تفسیر آن غیر ممکن است.

قرآن مجید دقیق‌ترین تفسیر را براى مسئله‌ی خواب بیان کرده؛ زیرا می‌‏گوید خواب یک نوع "قبض روح" و جدایى روح از جسم است، اما نه جدایى کامل.

به این ترتیب هنگامى که به فرمان خدا پرتو روح از بدن برچیده می‌‏شود و جز شعاع کم رنگى از آن بر این جسم نمی‌‏تابد، دستگاه درک و شعور از کار می‌‏افتد، و انسان از حس و حرکت باز می‌‏ماند، هر چند قسمتى از فعالیت‌هایى که براى ادامه‌ی حیات او ضرورت دارد؛ مانند ضربان قلب، گردش خون، فعالیت دستگاه تنفس و تغذیه ادامه می‌‏یابد؛[1] لذا در خواب تعطیل شدن قسمتی از فعالیت‌های مغزی انسان،[2] اتفاق می‌افتد نه تعطیل شدن کل فعالیت‌های انسان؛ از این‌رو در روایات از خواب به برادر مرگ تعبیر شده است.[3]

امام علی(ع) در این باره فرمود: خواب مایه‌ی آسودن از درد و رنج و هم‌سنخ مرگ است.[4]

خواب انواعی دارد که به طور کلى می‌توان آن‌را در سه قسم کلى، آورد: الف) خواب‌هاى صریحى که احتیاجى به تعبیر ندارد. ب) اضغاث احلام(خواب‌هاى آشفته و پریشان) که از جهت دشوارى و یا تعذر، تعبیر ندارد. ج) خواب‌هایى که نفس در آن با حکایت و تمثیل تصرف کرده است.، این قسم از خواب‌‌ها است که تعبیر می‌‏شود.[5]

پس از ذکر این مقدمه باید گفت؛ این امکان وجود دارد که انسان در خواب، با سیر در عالم مثال و عقل، خدمت این عزیزان تشرف یابد؛ یعنی وقتى انسان به خواب رفت به عالم مثال و عقل که خود، هم‌سنخ آنها است متوجه ‏شود، و در نتیجه پاره‌‏اى از حقایق آن عوالم را به مقدار استعداد و امکان مشاهده ‏نماید.[6] و از این جهت اگر در حالات برخی از بزرگان می‌خوانیم که ایشان به این شرافت نائل شده‌اند جای تعجبی ندارد.

اما؛ اولا: همه‌ی انسان‌ها در امور مربوط به خواب از اختیار برخوردار نیستند که بتوانند هدف مورد نظر خود را در عالم خواب ببینند.

ثانیا: اگرچه دستورالعملی[7] در مفاتیح الجنان[8] برای دیدن پیامبر(ص) در خواب، ذکر شده است و این خود می‌تواند تأثیراتی داشته باشد، ولی علت تامه برای دیدن پیامبر اکرم(ص) در خواب نیست تا هر کس به آنها عمل کرد، به طور حتم پیامبر اکرم(ص) را در خواب ببیند؛ چون این مهم به شرایط دیگری؛ نظیر ترک گناهان، انجام واجبات و صفای باطن هم نیازمند است و با جمع شدن همه‌ی شرایط است که دیدن پیامبر اکرم(ص) در خواب میسر می‌شود؛ یعنی افرادی که روح تصفیه شده و جان و روان پاک دارند می‌توانند به مقصود مورد نظر برسند.

البته، اگر شما این اعمال را انجام دادید و به مقصود نرسیدید، خداوند اجر دیگری به شما می‌دهد؛ ‌چون هم آرزوی دیدن پیامبر اکرم(ص) و هم انجام آن اعمال که اکثراً اذکار مستحبی هستند در نزد خداوند اجر دارد.

گفتنی است که دیدن پیامبر اکرم(ص) در خواب منحصر به انجام این اذکار و اعمال نیست و از راه‌های دیگری مثل توسل جستن به اولیای الهی نیز امکان‌پذیر است.[9]

[1]. ر. ک: مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج ‏19، ص 482- 483، تهران، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ اول، 1374ش.

[2]. مکارم شیرازی، ناصر، معاد و جهان پس از مرگ، ص 385.

[3]. «النَّوْمُ أَخُو الْمَوْت‏». ابن أبی جمهور، محمد بن زین الدین، عوالی اللئالی العزیزیة فی الأحادیث الدینیة، محقق، مصحح، عراقی، مجتبی، ج 4، ص 73، قم، دار سید الشهداء للنشر، چاپ اول، 1405ق.

[4]. «النوم راحة من الم و ملائمة الموت». تمیمی آمدی، عبد الواحد بن محمد، غرر الحکم و درر الکلم، محقق، مصحح، رجائی، سید مهدی،‏ ص 78، قم، دار الکتاب الإسلامی، چاپ دوم، 1410ق.

[5]. طباطبائی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمه، موسوی همدانی، سید محمد باقر، ج 11، ص 371- 372، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، 1374ش.

در حدیثی از پیامبر(ص) آمده است: رویا سه نوع است. 1. نویدی از جانب خداوند، 2. حدیث نفس (ذهنیات انسان)، 3. ترس که شیطان پدید می‌آورد: "الرؤیا الثلاثه: فبشری من الله و حدیث النفس و تخویف الشیطان". حقی بروسوی، اسماعیل، تفسیر روح البیان، ج 4، ص 215، دارالفکر، بیروت، بی‌تا.

در روایت دیگری امام صادق(ع) می‌فرماید: هرگاه بنده‌ای آهنگ معصیت خداوند کند و خداوند خیر او را بخواهد،‌ خواب وحشتناک به او نشان می‌دهد که بدان سبب از گناه باز ایستد: "إِذَا کَانَ الْعَبْدُ عَلَى مَعْصِیَةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَرَادَ اللَّهُ بِهِ خَیْراً أَرَاهُ فِی مَنَامِهِ رُؤْیَا تُرَوِّعُهُ فَیَنْزَجِرُ بِهَا عَنْ تِلْکَ الْمَعْصِیَةِ". شیخ مفید، الاختصاص، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، محرمی زرندی، محمود، ص 241، قم، المؤتمر العالمی لالفیة الشیخ المفید، چاپ اول، 1413ق.

[6]. برای آگاهی بیشتر، ر. ک: المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمه، ج‏11، ص 366- 373.

[7]. خواندن سوره‌ی شمس، لیل، قدر،‌ کافرون، توحید،‌ معوذتین(ناس و فلق)، سپس توحید 100 مرتبه و صلوات 100 مرتبه و خوابیدن با وضو به جانب راست.

[8]. حاشیه‌ی مفاتیح الجنان، باقیات الصالحات.

[9]. «دستور العمل در بارۀ خواب دیدن مردگان»، 16568؛ «فعالیت روح در خواب و بی هوشی»، 1524؛ «رویا دیدن»، 11784؛ «خواب و مرگ نفس و روح انسان»، 96.