"اسلام" در لغت به معناى تسلیم و فرمان‌بردارى است. و در اصطلاح، دینی است که توسط حضرت محمد(ص) از جانب خداوند و به عنوان آخرین شریعت الهى که شریعتى فراگیر و جهانى و جاودانى(غیر منسوخ تا روز قیامت) می‌باشد، ارائه شده است.

مهم‌ترین چیزى که این دین را از سایر ادیان متمایز می‌‏نماید، اعتقاد به وحدانیت پروردگار متعال، خاتمیت نبى ‏اکرم(ص) و معارف ناب توحیدی است. اعتقاد به اسلام و ایمان به آن، درجاتی دارد که در ذیل به آن اشاره می‌کنیم:

1. اولین درجه و قدم در اسلام که شرط ورود به اسلام نیز محسوب می‌شود، اقرار به این دو اصل(توحید و نبوت) است. کلمه‌ی طیبه‌ی "لا اله الا الله" مغز و جوهره‌ی دین اسلام و در بردارنده‌ی جمیع ابعاد توحید است. و اقرار به رسالت نبى اکرم(ص)، اقرار به خاتمیت او و خاتمیت دین او و نفى و نسخ سایر راه و روش‌‏ها و منش‏‌ها است.
2. درجات بعدی و بالاتر ایمان با گردن نهادن بی‌‏چون و چرا به تمامى تعالیم و اوامر و نواهى این رسول الهى شروع می‌شود و بالا می‌رود؛ از این‌رو کسى که به این دو مطلب شهادت دهد، از سایر مرام‌‏ها و مکاتب و ادیان جدا شده و وارد گروه مسلمانان می‌شود و احکام یک مسلمان؛ مثل حلیت ازدواج با او، جواز معامله با او، طهارت بدن خود و کودکانش بر او جارى می‌شود،[1] و جان و مال او نیز براى همه محترم و دفاع از او بر عهده‌ی حاکم اسلامى و جامعه‌ی اسلامى خواهد بود. این نازل‌ترین درجه ایمان است و نمی‌توان به اشخاصی که در این مرتبه از ایمان قرار دارند نسبت شرک و کفر داد.

بنابراین فرقه‌هایی، مانند خوارج، که مسلمان فاسق و مرتکب گناه کبیره را کافر دانسته و خون او را مباح می‌شمردند؛ و معتزله این گروه را نه مؤمن می‌‏دانند و نه کافر؛ و وهابی‌‏هایی که سجده بر مهر و بوسیدن ضریح امامان معصوم(‏ع) و تبرک به تربت آنها را از مصادیق شرک می‌‏دانند و سایر مسلمانانی را که مانند آنان فکر نمی‌کنند را مشرک معرفى می‌‏کنند همگی در انحراف هستند.

3. از نظر شیعه‌ی اثنا عشرى(جعفری) - با توجه به آیات و روایات معصومان‏(ع) - پذیرش تمامى دوازده نفر به عنوان امام و ولى و وصى پس از رسول الله(ص)، شرط ایمان و پذیرش اعمال در پیش‌گاه الهى است؛ زیرا لازمه‏‌ی تصدیق پیامبر(ص) و کتاب قرآن، به عنوان وحی که دچار تحریف نشده است، عمل کامل و دقیق به توصیه‌‏هاى قرآن و رسول اکرم(ص) است و از جمله سفارشات قرآن و رسول، تمسک به اهل‌بیت‏‏(ع) و اطاعت از ایشان است و تخلف از امامان‏(ع) در واقع تخلف از اوامر خدا و رسول(ص) است. همان‌طوری که در قرآن آمده است، مرتبه‌ی ایمان بعد از اسلام قرار دارد و اولین درجه ایمان از درجات اسلام بالاتر است. ایمان نیز دارای درجات متعددی است. قرآن کریم حد نصاب ایمان را چنین ترسیم می‌‏نماید: "نیکى آن است که: به خدا، روز جزا(قیامت، ملائکه، کتاب و انبیا ایمان آورد".[2] و کفر و نفاق و شرک آشکار را سبب خلود در جهنم و خروج از اسلام و ایمان می‌‏شمارد.[3] بنابراین مسلمانی از حداقل ایمان برخوردار است که:

الف) توحید را در تمامى ابعاد آن پذیرفته باشد.

ب) معتقد به رسالت و خاتمیت نبى اکرم(ص) باشد.

ج) به تمامى اوامر و نواهى ایشان از جمله ولایت گردن نهد.

د) پذیراى اعتقاد به حیات پس از مرگ و جزئیات توصیفاتى که قرآن و رسول(ص) و ولى‏(ع) از آن نموده‌‏اند، گردد.

اما چون ایمان واقعى ملازم با عمل به دستورات شرع است، اظهار ایمان و اسلام بدون عمل به دستورات خدا و رسول(ص) - گرچه سبب اجراى احکام ظاهرى اسلام بر او است - مفید هدایت و سعادت واقعى او نخواهد بود؛ از این‌رو قرآن کریم دست‌یابى به حیات طیبه را منوط به ایمان و عمل صالح توأمان می‌‏داند.[4]

کسى که تنها یکى از این دو را دارد؛ یعنى ادعاى ایمان دارد و عمل نمی‌کند، یا صالح است ولى ایمان ندارد، بسان مرغى است که یک بال دارد و هرگز قادر به پریدن و اوج‌گیرى و صعود بر قله‌ی سعادت و کمال نخواهد بود، مگر این‌که تغییر روش دهد و ایمان خود را با عمل صالح و عمل صالح خود را با اظهار اسلام و پذیرش معارف عالیه‏‌ی آن توأم نماید، تا از این‌راه مقرب درگاه الهى شود و به بهشت درآید. و هر چه درجه‌ی معرفت انسان نسبت به اسلام، ایمان و دستورات خدا و رسول(ص) بالاتر رود و عمل او به دستورات شرع بیشتر و خالص‌تر باشد، درجه‌ی ایمان او نیز بالاتر خواهد رفت.

در اینجا لازم است به چند نکته اشاره کنیم:

1. بین ایمان و عمل صالح رابطه‏‌اى متقابل وجود دارد. هرچه ایمان قوی‌‏تر باشد، کیفیت و کمیت اعمال صالح و اجتناب از عصیان و طغیان نیز بیشتر است، و هرچه به اعمال صالح و اجتناب از گناهان کبیره عنایت بیشترى شود، ایمان نیز در قلب، رسوخ بیشترى می‌‏یابد تا آن‌جا که انسان به سعادت نهایی‌‏اش می‌رسد و در فراز قله‏‌ی انسانیت سرافرازانه جلوه‏‌گر می‌‏شود؛ و برعکس گناهان و اصرار بر آنها سبب محو تدریجى ایمان از قلب می‌‏گردد و صدور گناه نشانه‌ی ضعف ایمان است.
2. تصدیق سایر انبیا و کتب اصیل ایشان، مستلزم عمل به شریعت آنها نمی‌‏باشد؛ زیرا شریعت برخى از آنها تنها مخصوص قوم خودشان بوده و شریعت برخى دیگر نیز با آمدن شریعت و کتاب بعدى منسوخ گشته است؛ یعنى تاریخ انقضاى عمل به آنها رسیده است. پس تصدیق آنها به معناى پذیرش آنها به عنوان پیامبر خداوند و احترام به مقامات و زحمات آنها است، نه عمل به شریعت آنها.
3. مهم‌ترین اعمال عبادى که یک مسلمان را از غیرمسلمان جدا می‌‏کند، تحت عنوان "فروع دین" مشهورند و یادگیرى و عمل به همه‏‌ی آنها، بر کسانى که این تکالیف بر عهده‌ی ایشان می‌‏آید، ضرورى است.

از سوى دیگر، عدم عمل به آنها، بدون انکار ضرورتشان، نیز سبب سقوط انسان از درجات بهشت می‌‏گردد و اگر تا آخر عمر استمرار یابد و جبران نشود، سبب عذاب دائمی خواهد گشت.

4. ایمان باید مطلق باشد؛ زیرا اصولاً ایمان تبعیض بردار نیست. اگر کسى واقعاً مسلمان و مؤمن است، نمی‌‏تواند بگوید: من تنها بخشى از معارف دینى را پذیرفته و تنها به بخشى از احکام تکلیفى عمل می‌‏کنم؛ زیرا از دیدگاه قرآن این چنین رفتارى، هواپرستى و مطابق میل خود عمل کردن است و کفر محسوب می‌‏شود؛ نه ایمان به خدا و روز جزا و نبوت انبیا.[5]
5. ایمان و عمل صالح مراتب و شدت و ضعف دارد. همه‏‌ی مؤمنان صالح در یک درجه قرار نمی‌گیرند و رتبه‏‌ی همه در پیش‌گاه الهى و در بهشت یکسان نیست. پس باید در تعمیق ایمان و ارتقاى کمیت و کیفیت عمل صالح با کسب معارف حقه و دقت و همت بیشتر کوشید تا به مراتب بالاتر دست‌یافت.[6]
6. انکار هر یک از اصول اعتقادی اسلام و همچنین انکار وجوب هر یک از واجبات که وجوب آنها ضرورى باشد، همین‌طور انکار حرمت هر یک از محرماتی که حرام بودن آنها ضرورى باشد، به منزله‏‌ی انکار ضروریات دین است و با شرایط خاصى سبب خروج از اسلام می‌‏گردد و مرتکب آن، مرتد محسوب می‏شود.

نتیجه آن‌که بین اسلام و ایمان تفاوت وجود دارد و چنان‌که گفتیم همان‌گونه که اسلام دارای درجات و مراتب است، ایمان نیز مراتبی دارد. و تمامی این جمعیت (1.2میلیاردی) مسلمان که به شهادتین اقرار کرده‌اند مسلمان‌اند و احکام اسلام بر آنان جارى می‌‏شود، هر چند در درجه‌ی پایین اسلام قرار داشته باشند و صرف عمل نکردن به احکام و دستورات موجب خروج آنان از اسلام نیست.[7]

[1]. البته در خصوص طهارت بدن غیرمسلمان(اهل کتاب‌‏هاى آسمانى باشد و یا نه)، علماى اسلامى دیدگاه‏‌هایى دارند که جهت اطلاع، به رساله‌‏هاى عملیه‏ آنان می‌‏توان مراجعه نمود.

[2]. بقره، 177؛ بقره، 285؛ نساء، 136.

[3]. نساء، 145؛ نساء، 140.

[4]. نحل، 97؛ بقره، 103؛ نساء، 57 و نساء، 122.

[5]. بقره، 85؛ نساء، 150 - 151.

[6]. اقتباس از «ابتدایی‌ترین اعتقادات یک مسلمان»، 148.

[7]. منابع و مآخذ: سبحانى، جعفر، ملل و نحل، ج2، ص 53، قم، مرکز مدیریت حوزه، چاپ دوم، 1366ش؛ شهرستانى، عبدالکریم، ملل و نحل، ج 1- 2، ص 46، مصر، الانجلو، چاپ دوم، 1375ق؛ سعیدى مهر، محمد، آموزش کلام اسلامى، ج1، ص 161- 163، ج 2، ص 135، قم، طه، چاپ دوم، 1381؛ طوسى، خواجه نصیر الدین، کشف المراد، ص 454، قم، شکورى، چاپ چهارم، 1373؛ مصباح یزدى، محمد تقى، آموزش عقائد، ج3، ص 162 - 123، درس‌‏هاى 54 - 58. قم، سازمان تبلیغات اسلامى، چاپ دوازدهم، سال 1376؛ مصباح یزدى، محمد تقى، اخلاق در قرآن، ج1، ص 122- 145، قم، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى.