وظایف و حقوق استاد بر شاگرد و بالعکس را می‌توان به دو قسمت تقسیم کرد:

اول: وظایف معلم نسبت به شاگرد

وظایف معلم نسبت به شاگرد در دو بخش طبقه‌بندی می‌شود:

الف) وظایف اخلاقی - تربیتی

وظایف اخلاقی – تربیتی استاد نسبت به شاگردا عبارت‌اند از:

1. لطف و محبت نسبت به شاگرد.[1]
2. فروتنی و نرمش نسبت به شاگردان.[2]
3. تفقد از احوال دانشجویان و شاگردان.[3]
4. اطلاع از نام و مشخصات شاگرد.[4]
5. احترام به شخصیت شاگرد و اعتراف به اهمیت افکار او.[5]
6. رعایت مساوات در توجه و محبت به شاگردان.[6]
7. رعایت سابقۀ شاگردان[7] و توجه به مزایای آنها (در علم و شایستگی).[8]
8. معرفی معلمان شایسته به شاگردان.[9]
9. نشستن آمیخته با نزاکت و ادب.
10. متانت و وقار در جلسۀ درس.[10]
11. ایجاد حس مسئولیت و انضباط در شاگردان.
12. رفق و مدارا با شاگرد و اهتمام به پرسش‌های او.[11]
13. محبت و التفات و گشاده‌رویی نسبت به شاگردان تازه وارد.[12]
14. اعتراف به عجز و ناتوانی در مسائلی که بدان‌ها احاطه ندارد.[13]
15. تذکر لغزش‌ها و اشتباهات تدریسی، قبل از پایان یافتن درس.[14]
16. درنگ نمودن در جلسه، پس از پایان گرفتن درس.[15]
17. تعیین مبصر و نماینده برای شاگردان.[16]
18. پایان دادن درس‌ها با نصایح اخلاقی و دعا.[17]

ب) وظایف علمی و آموزشی

وظایف علمی و آموزشی استاد نسبت به شاگرد عبارت‌اند از:

1. گام به گام پیش بردن شاگردان به لحاظ علمی و عملی.[18]
2. ایجاد شوق و دلبستگی به علم و دانش در شاگردان.[19]
3. کوشش در تفهیم مطالب با رعایت استعداد شاگرد.[20]
4. ذکر ضوابط و قواعد کلی علوم ضمن تدریس آنها.[21]
5. تشویق شاگردان به اشتغالات علمی و تحریص بر تکرار دروس.[22]
6. طرح مسائل دقیق و پرسش از شاگردان.[23]
7. استفاده از بهترین قواعد و روش تدریس و تفهیم به شاگردان.
8. رعایت ترتیب منطقی علوم و دانش‌ها.[24]
9. رعایت اعتدال و اقتصار در بیان و توضیح مطالب.[25]
10. توجه به فضای مناسب کلاس(به دور از هرگونه عوامل آزار دهنده).[26]
11. توجه به مصالح شاگردان در تعیین وقت تدریس.[27]
12. توجه به صدا و بیان به هنگام تدریس.[28]
13. حفظ نظم جلسه درس.

دوم: حقوق معلم بر شاگرد

حقوق معلم بر شاگرد عبارت‌اند از:

1. ارج نهادن به استاد و تجلیل از مقام علم و دانش.[29]
2. تواضع و فروتنی در برابر استاد.[30]
3. دوری کردن از صحبت آمرانه با استاد.
4. با احترام یادکردن از استاد.
5. سرمشق گرفتن از استاد.
6. سپاس‌گزاری از ارشاد و هشدارهای استاد.
7. تحمل تندی‌های احتمالی استاد.
8. در انتظار استاد و شرفیابی به محضر او.
9. عدم ایجاد مزاحمت برای اشتغالات استاد.
10. آراستن و پیراستن برون و درون به هنگام ورود بر استاد.
11. عدم تحمیل وقت تدریس بر استاد.
12. عدم مزاحمت برای استراحت استاد.
13. نشستن با نزاکت و ادب در محضر استاد.
14. مراقبت از حالات و رفتار خود در محضر استاد.
15. تنظیم صدا و گفتار و تلطیف آن در محضر استاد.
16. جبران و تدارک کمبودهای سخن استاد با اشارات لطیف.
17. پیشی نگرفتن شاگرد به پاسخ پرسش‌ها در محضر استاد.[31]
18. تمرکز حواس و استماع دقیق به سخنان استاد.
19. ارج نهادن به توضیحات استاد.
20. عدم تکرار سؤال‌های فرساینده و تلف کننده فرصت.
21. سؤال به موقع از استاد.
22. طرح سؤالات خوشایند و دل‌نشین.
23. دوری نکردن از سؤال و پرسش به خاطر شرم و حیا.
24. شهامت شاگرد در اعتراف به عدم درک مطالب علمی.
25. حفظ حریم استاد در همه حال.
26. دوری کردن از بدگویی استاد.[32]
27. دفع هرگونه اتهام ناروا از ساحت استاد.[33]
28. پوشاندن عیب‌‌های استاد و ظاهر کردن مناقب و خوبی‌های او.[34]
29. با دشمنان او مجالستی نداشته باشد و دشمنان او را دوست خود نداند.[35]
30. به خاطر خدا از او علم بیاموزد.[36]
31. رعایت سکوت در مجلس درس.[37]

[1]. شهید ثانی، زین الدین بن علی، منیة المرید، محقق، مصحح، مختاری، رضا، ص 190، قم، مکتب الإعلام الإسلامی، چاپ اول، 1409ق.

[2]. همان، ص191-192.

[3]. همان، ص194.

[4]. همان، ص195.

[5]. همان، ص199.

[6]. همان، ص208.

[7]. همان، ص199.

[8]. همان، ص209.

[9]. همان، ص202.

[10]. همان، ص206.

[11]. همان، ص214.

[12]. همان، ص214.

[13]. همان، ص215و 214.

[14]. همان، ص218.

[15]. همان، ص220.

[16]. همان، ص220.

[17]. همان، ص219.

[18]. همان، ص189.

[19]. همان، ص189.

[20]. همان، ص211.

[21]. همان، ص197.

[22]. همان، ص198.

[23]. همان، ص198.

[24]. همان، ص211.

[25]. همان، ص212.

[26]. همان، ص212.

[27]. همان، ص212.

[28]. همان.

[29]. عاملی، جمال الدین حسن بن زین الدین، معالم الدین و ملاذ المجتهدین (قسم الفقه)، محقق، مصحح، حکیم، سید منذر، ج 1، ص 74، ‌قم، مؤسسة الفقه للطباعة و النشر، چاپ اول، 1418ق.

[30]. همان.

[31]. همان.

[32]. همان.

[33]. همان.

[34]. همان.

[35]. همان.

[36]. همان.

[37]. همان. برای اطلاع بیشتر به کتاب «آداب تعلیم و تربیت در اسلام» ترجمه دکتر سید محمدباقر حجتی مراجعه فرمایید.