برای بررسی ریشه‌های حسد و شیوه‌های درمان آن، دانستن مطالب زیر لازم است:

تعریف حسد، فرق حسد با غبطه و غیرت، ریشه‌های پیدایش حسد، و شیوه‌های از بین بردن آن.

1. تعریف حسد: حسد روحیه خواری و خودکم‌بینی است که فرد حسود در خود می‌بینید و به دنبال آن آرزو می‌کند که نعمت واقعی یا خیالی را که فرد دیگر دارد، نداشته باشد، حال چه آن نعمت واقعی یا خیالی را خود داشته باشد و یا نداشته باشد، یا به او برسد یا نرسد.[1]
2. فرق حسد با غبطه: غبطه روحیه‌ای است که در پی آن فرد می‌خواهد نعمت و کمالی را که دیگری دارد، مثل آن‌را داشته باشد، بدون آن‌که آرزوی نابودی آن‌را در دیگری بنماید.[2]
3. فرق حسد با غیرت: غیرت روحیه‌ای است که به دنبال آن، فرد خواهان نداشتن زشتی و بدی از فرد دیگری است.[3]
4. ریشه‌های پیدایش حسد:[4]

پیدایش حسد، عوامل گوناگونی دارد که هر یک به تنهایی هم می‌توانند باعث پیدایش حسد شوند؛ لذا بسته به کمی یا زیادی این عوامل، حسدزدایی از سختی و آسانی برخوردار است. اینک برخی از آن عوامل را تذکر می‌دهیم:

الف) خباثت و زشتی باطنی: روحیه عده‌ای این‌گونه شکل گرفته است که نمی‌توانند دارایی مادی و معنوی را در دیگری ببینند.

ب) احساس تهی و خواری کردن:[5] یعنی چون در خود احساس خواری و کوچکی می‌کند، نمی‌تواند کمال یا خوبی‌ای را در دیگری ببیند.

ج) روحیه‌ی خود خواهی و خودستایی: چون می‌خواهد فقط خودش مورد ستایش باشد و مشهور گردد، نابودی عوامل آنها را در دیگری خواهان است.

د) روحیه‌ی دشمنی: چون نسبت به فرد مورد حسادت، دشمنی دارد، نمی‌خواهد دارایی‌ها و زیبایی‌های او را ببیند.

5. شیوه‌های درمان حسادت:[6]

الف) فکر کردن در ضررهایی که حسد بر روح و روان دارد: چون حسود همواره در غم و غصه خواهد بود؛ زیرا نعمت‌های الاهی نسبت به دیگران هم همیشگی است و هم بی‌شمار و او در این آتش نگرانی و افسردگی می‌سوزد.

ب) فکر کردن در مورد ضررهایی که معصومین(ع) برای دین و آخرت حسود بیان کردند که برخی از آنها عبارت است از: حسد آفت دین، از بین برندۀ ایمان، باعث خروج از ولایت و دوستی ذات حق تعالی، دشمنی با کارهای خداوند، موجب عدم قبولی طاعت و توبه و شفاعت، از بین برنده خوبی‌ها و منشأ بسیاری از گناهان.[7]

ج) تقویت ایمان نسبت به ذات حق تعالی و صفات و افعال او، و این‌که او هر دارایی، خوبی و زیبایی روحی و دنیوی و اخروی که به هر فردی داده است، برای رحمت، عدالت، حکمت و امتحان است و بداند که اگر فردی از آنها بی‌بهره است، بر اساس حکمت‌های الاهی؛ مانند امتحان و یا بالابردن درجات روحی و اخروی و... است.

د) به دست آوردن روحیاتی که در ضدیت با منشأ حسد هستند؛ یعنی به جای زشتی باطنی، پاکی و گستردگی درونی داشته باشد. به جای احساس تهی و کوچکی از دارایی دیگران، عزت و کرامت نفس داشته باشد. به جای خود خواهی و خودستایی، خدا خواهی، خداشناسی و فروتنی و به جای دشمنی، دوستی با دیگران را پیشه‌ی خود سازد.

هـ) رفتاری خلاف مقتضای حسادت انجام دهد: به جای نگرانی خوش‌حالی، به جای ترش‌رویی، خوش‌رویی و به جای بدگویی، تعریف نماید، به گونه‌ای این نوع رفتارها ادامه یابد که مایۀ دوستی و مهربانی شود.

و) راز و نیاز داشتن با ذات حق تعالی، که هم بی‌نیاز است و هم بی‌نیاز کننده، راز و نیاز، بهترین و موثرترین شیوه برای از بین بردن بیماری‌ها روحی و روانی؛ مثل حسادت است. امام سجاد(ع) در راز و نیازش با ذات حق تعالی، عرضه می‌دارد: "خداوندا به تو پناه می‌برم از طوفانی شدن حرص و شعله‌ور گردیدن خشم و غالب شدن حسادت".[8] و [9]

[1] امام خمینی، شرح چهل حدیث، ص 105، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ چهل و چهارم، 1386ش؛ النراقی، محمد مهدی، جامع السعادات، ج 2، ص 6، قم، اسماعیلیان، چاپ هفتم، 1428ق، 1386ش.

[2]. جامع السعادات، ص 10؛ در خصوص ارزش غبطه رجوع شود به کتب اخلاقی و تفاسیر قرآن ذیل آیات: مطففین، 26، حدید، 21‌ و مائده، 48.

[3]. نراقی، ملا احمد، معراج السعادة، محقق، مصحح، محمد نقدى‏، ص 455، قم، هجرت، چاپ ششم، 1378ش.

[4]. نک: کیمیای سعادت و معراج السعادة، بحث حسادت.

[5]. امام خمینی حسد را همین روحیه، و ذل نفس،‌ می‌دانند. نک: شرح چهل حدیث، ص 107.

[6]. همه‌ی این شیوه‌ها و شیوه‌های دیگری تحت همین عناوین و یا عناوین دیگر، در همین کتاب‌های اخلاقی ذکر شده و ذکر نشده،‌ بیان شده‌اند.

[7]. برای اطلاع بیشتر، نک: کافی، ج 2، ص 307؛ وسائل الشیعه، ج 15، ص 366؛ مستدرک الوسائل، ج 12، ص 20؛ کیمیای سعادت و معراج السعادة، بحث حسادت.

[8]. "اللهم انی اعوذ بک من هیجان الحرص و سورة الغضب و غلبة الحسد". صحیفه سجادیه، ص56، کان من دعائه (ع) فی الاستعاذة من المکاره و سیئی الاخلاق و مذام الافعال".

[9]. «حسد»، 5312؛ «راه مقابله با حسادت»، 1610؛ «فرق غبطه، حسد و حسرت»، 69975؛ «حسادت در علم آموزی»، 111821.