1. اهل‌بیت(ع) به دلیل برخورداری از علم و استقامت در راه بندگی خدای تعالی، به بالاترین مقامات معنوی و انسانی دست یافتند؛ از این‌رو واژه «اهل‌بیت» از مقدس‌ترین واژه‌ها در متون دینی است که در ادبیات قرآنی،[1] حدیثی و کلامی، به معنای خانوادۀ پیامبر اسلام(ص) است.[2]

طبیعی است اگر اهل‌بیت(ع) فردی را از خود به شمار آورند، او فردی ارزیابی خواهد شد که به بالاترین مقامات معنوی دست یافته است.

در همین راستا، ائمه(ع) برخی افراد را با عباراتی، مانند «... منا اهل البیت»، از خود دانسته‌اند که مقصود از آن، پذیرش آنان در مرکز کانون معنوی اهل‌بیت(ع) است.

2. در بیشتر موارد، منظور از «منا اهل البیت» الحاق حکمی است، نه نژادی و قبیله‌ای؛ یعنی پیشوایان ما می‌فرمایند که این‌گونه افراد از نظر اعتقاد، رفتار و هدف، با ما هماهنگ بوده و در حزب و گروه ما قرار دارند؛ و با این معیار، هر فردی که علاوه بر محبّت قلبی به اهل‌بیت(ع)، در عمل نیز انسانی باتقوا و صالح باشد از اهل‌بیت(ع) خواهد بود.[3]
3. البته گفتنی است مقام و منزلت «از اهل‌بیت بودن»، مانند دیگر مقامات معنوی دارای مراتب است؛ از این‌رو افراد بسیاری از مؤمنان در درجات مختلف، مشمول این لطف قرار گرفته‌اند.

به عنوان نمونه، پیامبر اسلام(ص) در مورد سلمان فارسی که از مراتب بالای ایمان برخوردار بود، فرمود: «سلمان از ما اهل‌بیت است»؛[4] و شخصیت‌های دیگری؛ مانند: مقداد، ابوذر، عمار یاسر، جابر بن عبدالله را نیز دارای این شایستگی دانسته‌اند.[5]

از طرفی در مورد افراد دیگری که در مرتبه این افراد نبوده‌اند نیز چنین تعبیری آمده است.

پیامبر(ص) در ارتباط با افرادی؛ مانند عمر بن ابی سلمه، یا اسامة بن زید هم فرمود: آنان از ما اهل‌‌بیت هستند.[6]

امام صادق‌(ع) به ربیع که حاجب منصور دوانقی بود نیز فرمود: «انت منا».[7]

و ...

که شاید در برخی موارد -مانند مورد اخیر- این سخن که «تو از مایی»، تنها به معنای شیعه و محب بودن باشد، نه مقامی بالاتر از آن.

4. همان‌گونه که اشاره کردیم، ملاک و معیار دست‌یابی به مقام «منا اهل ‌البیت»، محبت به اهل‌بیت(ع) همراه با ایمان، تقوا و عمل صالح است؛ از این‌رو ممکن است فردی در برهه‌ای از زندگی خود، در کانون معنوی اهل‌بیت قرار گیرد؛ اما در ادامه، مسیر خود را عوض کرده و از دایره آنان خارج شود، چنان‌که در زندگی زبیر چنین مسیری را مشاهده می‌کنیم که امام باقر(ع) در مورد او می‌فرماید: او قبل از آن‌که فرزندش عبدالله بزرگ شود، همواره با ما اهل‌بیت بود.[8]
5. شایان ذکر است که برای شمول در دایره مکتب اهل‌بیت(ع) علاوه بر محبت و عمل صالح، باید از همه چیز‌هایی که اهل‌بیت(ع) از آن نهی کرده‌اند، دوری نمود، به ویژه اموری که خود آنها تصریح کرده‌اند که اگر کسی چنین اعمال و رفتاری داشته باشد از ما اهل‌بیت نیست.[9]
6. گفتنی است؛ روایاتی هم وجود دارد، که در آنها علاوه بر وابستگی معنوی به اهل‌بیت، وابستگی نژادی و خانواده‌ای نیز مورد نظر است، مانند روایاتی که در آنها ائمه(ع) برای بیان فضیلت مقام اهل‌بیت(ع)، به وجود افراد برجسته‌ای در میان خاندان خود افتخار می‌کردند:

پیامبر(ص) از ما است یا مهدی(ع) از ما اهل‌بیت است و یا حمزه و جعفر طیار از ما هستند.[10]

[1]. اصطلاح اهل‌بیت در قرآن کریم در آیۀ تطهیر به کار رفته است: «إِنَّما یُریدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهیراً». احزاب، 33.

[2]. ر. ک: اهل‌بیت پیامبر(ص)

[3]. عن محمد الحلبی عن أبی عبد الله ع قال‏ من اتقى الله منکم و أصلح فهو منا أهل‏ البیت‏، قال: منکم أهل البیت قال منا أهل‏ البیت‏ قال فیها إبراهیم: «فَمَنْ تَبِعَنِی فَإِنَّهُ مِنِّی‏» قال عمر بن یزید: قلت له من آل محمد قال: إی و الله من آل محمد، إی و الله من أنفسهم أ ما تسمع الله یقول: «إِنَّ أَوْلَى النَّاسِ بِإِبْراهِیمَ لَلَّذِینَ اتَّبَعُوهُ‏» و قول إبراهیم: «فَمَنْ تَبِعَنِی فَإِنَّهُ مِنِّی‏».

عن أبی عبیدة عن أبی جعفر ع‏  قال‏ من أحبنا فهو منا أهل البیت قلت: جعلت فداک منکم قال: منا و الله، أ ما سمعت قول إبراهیم ع: «فَمَنْ تَبِعَنِی فَإِنَّهُ مِنِّی‏». عیاشى، محمد بن مسعود، تفسیر العیّاشی، ج 2، ص 231، تهران، المطبعة العلمیة، چاپ اول، 1380ق.

[4]. «حَدَّثَنَا یَعْقُوبُ بْنُ یَزِیدَ وَ مُحَمَّدُ بْنُ عِیسَى عَنْ زِیَادٍ الْعَبْدِیِّ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ عِیسَى الْهَاشِمِیِّ قَالَ‏ دَخَلْتُ عَلَى أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَا وَ أَبِی عِیسَى فَقَالَ لَهُ أَ مِنْ قَوْلِ رَسُولِ اللَّهِ ص- سَلْمَانُ‏ رَجُلٌ مِنَّا أَهْلَ الْبَیْتِ فَقَالَ نَعَم»‏. صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات فی فضائل آل محمّد(ع)، ج 1، ص 17، قم، مکتبة آیة الله المرعشی النجفی، چاپ دوم، 1404ق.

[5]. «سَمِعْتُ جَابِرَ بْنَ عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِیَّ یَقُولُ سَأَلْتُ رَسُولَ اللَّهِ ص عَنْ سَلْمَانَ الْفَارِسِیِّ فَقَالَ ص سَلْمَانُ بَحْرُ الْعِلْمِ لَا یُقْدَرُ عَلَى نَزْحِهِ سَلْمَانُ مَخْصُوصٌ بِالْعِلْمِ الْأَوَّلِ وَ الْآخِرِ أَبْغَضَ اللَّهُ مَنْ أَبْغَضَ سَلْمَانَ وَ أَحَبَّ مَنْ أَحَبَّه‏ قُلْتُ فَمَا تَقُولُ فِی أَبِی ذَرٍّ قَالَ وَ ذَاکَ مِنَّا أَبْغَضَ اللَّهُ مَنْ أَبْغَضَهُ وَ أَحَبَّ اللَّهُ مَنْ أَحَبَّهُ قُلْتُ فَمَا تَقُولُ فِی الْمِقْدَادِ قَالَ وَ ذَاکَ مِنَّا أَبْغَضَ اللَّهُ مَنْ أَبْغَضَهُ وَ أَحَبَّ اللَّهُ مَنْ أَحَبَّهُ قُلْتُ فَمَا تَقُولُ فِی عَمَّارٍ قَالَ وَ ذَاکَ مِنَّا أَبْغَضَ اللَّهُ مَنْ أَبْغَضَهُ وَ أَحَبَّ مَنْ أَحَبَّهُ قَالَ جَابِرٌ فَخَرَجْتُ لِأُبَشِّرَهُمْ فَلَمَّا وَلَّیْتُ قَالَ إِلَیَّ إِلَیَّ یَا جَابِرُ وَ أَنْتَ‏ مِنَّا أَبْغَضَ اللَّهُ مَنْ أَبْغَضَکَ وَ أَحَبَّ مَنْ أَحَبَّک‏. مفید، محمد بن محمد، الإختصاص، ص 223، قم، الموتمر العالمى لالفیة الشیخ المفید، چاپ اول، 1413ق.

[6]. ر. ک: هلالى، سلیم بن قیس، کتاب سلیم بن قیس الهلالی، ج 2، ص 905، قم، الهادى، چاپ اول، 1405ق.

[7]. ر. ک: مجلسى، محمد باقر، بحار الأنوار، ج 91، ص 315، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، 1403ق.

[8]. «وَ عَنْهُ، عَنْ أَبِی بَصِیرٍ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَقُولُ: مَا زَالَ الزُّبَیْرُ مِنَّا أَهْلَ الْبَیْتِ حَتَّى نَشَأَ ابْنُهُ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ الزُّبَیْرِ، وَ لَقَدْ حَلَقَ رَأْسَهُ وَ هُوَ یَقُولُ: لَا نُبَایِعُ إِلَّا عَلِیّاً، قَالَ: وَ لَقَدْ أَخَذَ عُمَرُ سَیْفَهُ فَکَسَرَهُ بَیْنَ حَجَرَیْنِ». عده اى از علماء، الأصول الستة عشر، ص 151، قم، مؤسسة دار الحدیث الثقافیة، چاپ اول، 1423ق/ 1381ش.

[9]. منظور از عبارت «لیس منا»؛ (از ما نیست) در روایات

[10]. «قال رسول اللَّه صلّى اللَّه علیه و آله: المهدیّ منّا أهل البیت یصلح اللَّه له أمره فی لیلة». ثقفى، ابراهیم بن محمد بن سعید بن هلال، الغارات أوالإستنفار و الغارات، ج 2، ص 666، تهران، انجمن آثار ملى، چاپ اول، 1395ق.

چنان‌که از این عباس نقل شده است: «لَنَا أَهْلَ الْبَیْتِ سَبْعُ خِصَالٍ مَا مِنْهُنَّ خصْلَةٌ فِی النَّاسِ مِنَّا النَّبِیُّ ص وَ مِنَّا الْوَصِیُّ خَیْرُ هَذِهِ الْأُمَّةِ بَعْدَهُ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ وَ مِنَّا حَمْزَةُ أَسَدُ اللَّهِ وَ أَسَدُ رَسُولِهِ وَ سَیِّدُ الشُّهَدَاءِ وَ مِنَّا جَعْفَرُ بْنُ أَبِی طَالِبٍ الْمُزَیَّنُ بِالْجَنَاحَیْنِ یَطِیرُ بِهِمَا فِی الْجَنَّةِ حَیْثُ یَشَاءُ وَ مِنَّا سِبْطَا هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ سَیِّدَا شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَ مِنَّا قَائِمُ آلِ مُحَمَّدٍ الَّذِی أَکْرَمَ اللَّهُ بِهِ نَبِیَّهُ وَ مِنَّا الْمَنْصُور». مفید، محمد بن محمد، الإرشاد فی معرفة حجج الله على العباد،ج 1، ص 137، قم، کنگره شیخ مفید، چاپ اول، 1413ق.

امام سجاد(ع) در خطبه معروف در شام فرمود: «فُضِّلْنَا بِأَنَّ مِنَّا النَّبِیَّ الْمُخْتَارَ مُحَمَّداً وَ مِنَّا الصِّدِّیقُ وَ مِنَّا الطَّیَّارُ وَ مِنَّا أَسَدُ اللَّهِ وَ أَسَدُ رَسُولِهِ وَ مِنَّا سِبْطَا هَذِهِ الْأُمَّة». بحار الأنوار، ج 45، ص 138.