«هنگامی که خداوند به فرشتگان فرمود: می‌خواهم در زمین جانشین قرار دهم،[1] -آنها براى درک حقیقت، نه برای اعتراض- گفتند: آیا در زمین کسى را قرار می‌‏دهى که فساد کند و خون‌ها بریزد؟! در حالى که ما تو را عبادت می‌کنیم تسبیح و حمدت را به جا می‌آوریم و تو را از آنچه شایستۀ ذات پاکت نیست پاک می‌شمریم».

ولى خداوند در این‌جا به آنها سربسته پاسخ داد که توضیحش در مراحل بعد آشکار شد. «فرمود من چیزهایى می‌دانم که شما نمی‌دانید»![2]

فرشتگان آن‌چنان که از سخنانشان پیدا است پى برده بودند که این انسان فساد می‌کند، خون می‌ریزد، خرابى به بار می‌آورد؛ اما از کجا دانستند؟![3] مفسران برای این پرسش احتمالاتی را مطرح کرده‌اند:

1. خداوند قبلا آینده انسان را به طور اجمال براى آنها بیان فرموده بود که این به دو صورت بیان شده است:

الف) ملائکه از طریق لوح محفوظ بر این امر که آدم(ع) و ذریّه‌‏اش در زمین فساد و خون‌ریزى خواهند کرد اطّلاع یافتند؛ از این‌رو از روى تعجّب سؤال می‌کنند، آیا کسى را در زمین قرار می‌‏دهى که فساد کند و خون‌بریزد؟[4]

ب) از طریق اخبار الهى؛ یعنی خداوند به ملائکه، خبر داده بود که از فرزندان این آدم کسانى خواهند آمد که فساد و خون‌ریزى می‌کنند. پس از آن‌که خدا آدم را آفرید فرشتگان بدین منظور سؤال کردند تا بفهمند آیا این همان کسى است که خداوند گفته بود، ذریّه‌‏اش فساد می‌کنند، یا غیر او است؟[5]

2. عده‌ای تصور می‌کنند فرشتگان این مطلب را از سخن خداوند فهمیدند، آن‌جا که فرمود: من در روى زمین خلیفه‌اى قرار خواهم داد. فرشتگان فهمیدند که حاکمیت در زمین آن‌هم با امکانات محدودى که دارد مزاحمت‌هایى در میان نسل آدم به وجود می‌آورد و این مزاحمت‌ها به درگیری‌ها و در نهایت به فساد و خون‌ریزى تبدیل می‌گردد.[6]

در حقیقت به دلیل پیش‌‏بینى صحیحى که از انسان خاکى و مادّى و تزاحم‌‏هاى طبیعى آنها داشتند، خون‌ریزى و فساد انسان را پیش‌بینى می‌کردند.[7] به عبارت دیگر، ملائکه خودشان این مطلب را از کلمه‌ی «فِی الْأَرْضِ»(در روى زمین) دریافته بودند؛ زیرا می‌دانستند انسان از خاک آفریده می‌شود و ماده به دلیل محدودیتى که دارد، به طور طبیعی مرکز نزاع و تزاحم است. چه این‌که جهان محدود مادى، طبع زیاده طلب انسان‌ها را نمی‌تواند سیر کند، حتى اگر همۀ دنیا را به یک فرد بدهند باز ممکن است سیر نشود، این وضع به خصوص در صورتى که توأم با احساس مسئولیت کافى نباشد سبب فساد و خون‌ریزى می‌شود.[8]

علامه طباطبائی(ره) در این موضوع می‌گوید: چون می‌دانستند که موجود زمینى به جهت مادى بودن، باید مرکب از قوای غضبى و شهوى باشد، و چون زمین محل تزاحم و از هر جهت محدود است، و مزاحمت‌ها در آن بسیار می‌شود، مرکباتش در معرض انحلال، و انتظام‌ها و اصلاحاتش در مظنه فساد و بطلان واقع می‌شود، زندگى در آن جز به صورت زندگى نوعى و اجتماعى فراهم نمی‌شود، و بقای در آن به حد کمال نمی‌رسد، جز با زندگى دسته جمعى، و معلوم است که این نحوه زندگى بالأخره به فساد و خون‌ریزى منجر می‌شود.[9]

3. بعضى دیگر از مفسران معتقدند؛ فرشتگان، با مشاهده انسان‌هاى قبل از حضرت آدم(ع) در عوالم دیگر یا در همین عالم،[10] این‌گونه پیش‌بینی کردند؛ یعنی پیش‌گویى فرشتگان از آن جهت بود که آدم، نخستین مخلوق روى زمین نبود؛ بلکه پیش از او نیز مخلوقات دیگرى بودند که به نزاع و خون‌ریزى پرداختند و پرونده سوء پیشینه آنها سبب بدگمانى فرشتگان نسبت به نسل آدم شد.[11]

این تفسیرهاى سه‌گانه چندان منافاتى با هم ندارند؛ یعنى ممکن است همۀ این امور سبب توجه فرشتگان به این مطلب شده باشد، و اتفاقا این یک واقعیت بود که آنها بیان کردند؛ و از این‌رو خداوند هم در پاسخ هرگز آن‌را انکار نفرمود؛ بلکه اشاره فرمود در کنار این واقعیت، واقعیت‌هاى مهم‌ترى در مورد انسان و مقام او وجود دارد که فرشتگان از آن آگاه نیستند! آنها فکر می‌کردند، اگر هدف عبودیت و بندگی است که ما مصداق کامل آن هستیم، همواره غرق در عبادتیم و از همه کس سزاوارتر به خلافت! بی‌خبر از این‌که عبادت آنها با توجه به این‌که شهوت و غضب و خواسته‌هاى گوناگون در وجودشان راه ندارد، با عبادت و بندگى این انسان که امیال و شهوات او را احاطه کرده و شیطان از هر سو او را وسوسه می‌کند تفاوت فراوانى دارد؛ اطاعت و فرمان‌بردارى این موجود طوفان زده کجا، و عبادت آن ساحل‌‏نشینان آرام و سبک‌بار کجا؟! آنها چه می‌دانستند که از نسل این آدم پیامبرانى؛ مانند حضرت محمد(ص)، ابراهیم(ع)، نوح(ع)، موسی(ع) و عیسی(ع) و ائمه اطهار(ع) و بندگان صالح و شهیدان جانباز و مردان و زنانى که همه‌ی هستى خود را عاشقانه در راه خدا می‌دهند قدم به عرصۀ وجود خواهند گذاشت، افرادى که گاه فقط یک ساعت تفکر آنها برابر با سال‌ها عبادت فرشتگان است.[12]

[1]. ر. ک: «انسان و جانشینی در زمین».

[2]. بقره، 3. «قالُوا أَ تَجْعَلُ فِیها مَنْ یُفْسِدُ فِیها وَ یَسْفِکُ الدِّماءَ...».

[3]. مکارم شیرازى، ناصر، تفسیر نمونه، ج ‏1، ص 173، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ اول، 1374ش.

[4]. طبرسى، فضل بن حسن‏، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج ‏1، ص 177، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، 1372ش.

[5]. ‏نک: همان؛ قرائتی، محسن، ت فسیر نور، ج ‏1، ص 87، تهران، مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن، تهران، چاپ یازدهم، 1383ش.

[6]. جعفرى، یعقوب، ‏کوثر، ج ‏1، ص 122- 123، قم، هجرت، چاپ اول، 1376ش.

[7]. تفسیر نور، ج ‏1، ص 87.

[8]. تفسیر نمونه، ج ‏1، ص 173-175؛ مدرسی، سید محمدتقی، تفسیر هدایت، گروه مترجمان، ج 1، ص 136، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، چاپ اول، 1377ش.

[9]. طباطیائی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج ‏1، ص 115، قم، دفتر انتشارات اسلامی‏، چاپ پنجم‏، 1417ق.

[10]. تفسیر نور، ج ‏1، ص 87.

[11]. برای آگاهی بیشتر، نمایه: خلقت حضرت آدم (ع) و یافته های دانشمندان، سؤال 2999 (سایت: 3297).

[12]. تفسیر نمونه، ج ‏1، ص 173-175.