برای آگاهی از مفهوم‌شناسی «عقل»، «علم» و رابطه میان آنها پاسخ‌های: 227(عقل، گستره و فعالیت آن)؛ 111(علم و عقل و دین، قرآن و علوم)؛ و 40052(ارتباط میان هوش و عقل) را مطالعه کنید.
مفهوم‌شناسی جهل
بیشتر اهل لغت جهل را به معنای نادانی و در مقابل علم معنا کردند؛ همچنین به معنای سفاهت (ضد حلم) و بی‌اعتنایی به حق نیز می‌دانند.[1]
راغب اصفهانی بر این باور است که جَهْل‏ بر سه گونه است:
اوّل. خالى بودن نفس و خاطر انسان از علم و دانش.
دوّم. اعتقاد و باور داشتن چیزى بر خلاف آنچه که هست.
سوّم. انجام کارى بر خلاف آنچه که باید انجام شود؛ خواه درباره آن اعتقاد درستى داشته باشد یا اعتقاد وى ناصحیح و فاسد باشد؛ مثل کسی ‌که عمدا نماز را ترک می‌کند.[2]
کاربرد جهل در آیات
برخی از محققان معتقدند واژه «جهل» در قرآن بیشتر به معنای سفاهت و بی‌اعتنایی به حق به کار رفته است. آیاتی که در زیر می‌آید در آنها جهل به معنای سفاهت و بی‌اعتنایی به حق آمده است:
1. آیه «وَ إِلَّا تَصْرِفْ عَنِّی کَیْدَهُنَّ أَصْبُ إِلَیْهِنَّ وَ أَکُنْ مِنَ‏ الْجاهِلِینَ»؛[3] [یوسف گفت: خدایا] اگر مکر و نیرنگ آنها(زنان) را از من باز نگردانى، به سوى آنان متمایل خواهم شد و از جاهلان خواهم بود.
 مقصود از جهالت در این‌جا نشان دادن تمایل به زنان است؛ یعنی و از کسانى می‌‌شوم که سفیه‌‏اند و به حقایق بی‌اعتنا هستند.
2. آیه «هَلْ عَلِمْتُمْ ما فَعَلْتُمْ بِیُوسُفَ وَ أَخِیهِ إِذْ أَنْتُمْ‏ جاهِلُونَ»؛[4] [یوسف]گفت: «آیا دانستید با یوسف و برادرش چه کردید، آن‌گاه که جاهل بودید؟
در این‌جا برادران یوسف از کار و عمل خود بی‌‏خبر نبودند، بلکه جهالت آنها همان بی‌‏اعتنایى بود؛ زیرا که آنها یوسف را می‌‏شناختند و می‌دانستند کار خلاف می‌کنند. این جهالت باعث مسئولیّت در پیشگاه خدا و سبب عذاب دنیا و آخرت است و گرنه جهالت به معناى آگاهی نداشتن، حسابش چندان سخت نیست، بویژه که با عناد توأم نباشد.
3. آیه «أَ تَتَّخِذُنا هُزُواً قالَ أَعُوذُ بِاللهِ أَنْ أَکُونَ مِنَ‏ الْجاهِلِینَ‏»؛[5] گفتند: «آیا ما را مسخره می‌کنى؟» (موسى) گفت: «به خدا پناه می‌‏برم از این‌که از جاهلان باشم»!
مراد آن است که مسخره کار مردان سفیه و بی‌‏اعتنا به حقایق است و کار کسانى است که بر خلاف آنچه درک می‌کنند کار انجام می‌دهند.
4. آیه‏ «لَتَأْتُونَ الرِّجالَ شَهْوَةً مِنْ دُونِ النِّساءِ بَلْ أَنْتُمْ قَوْمٌ‏ تَجْهَلُونَ‏»؛[6] آیا شما به جاى زنان، از روى شهوت به سراغ مردان می‌‏روید؟! شما قومى نادانید!
یعنى خود را به بی‌‏اعتنایى می‌‏زنید. این‌گونه جهالت‌‏ها همه توأم با علم‌‏اند؛ یعنى عامل در وقت عمل نسبت به فهم و عقیده‌‏اش عالم و نسبت به عملش بی‌‏اعتنا است و علت مسئول بودن همان است.
البته، واژه جهل در برخی از آیات به معنای عدم علم نیز آمده است؛[7] مانند «یَحْسَبُهُمُ‏ الْجاهِلُ‏ أَغْنِیاءَ».[8]
در روایات نیز چنین است که در برخی موارد واژه جهل در برابر عقل به کار رفته است و گاهی در برابر علم آمده است.
رابطه علم و عقل
در مورد رابطه علم و عقل، از مجموع روایاتی که در این زمینه وارد شده می‌توان چنین نتیجه گرفت:
الف. عقل پایه و اساس وجود انسان است.[9]
ب. عقل به منزله امیر و فرمانده وجود انسان است.[10]
ج. عقل معیاری برای شناخت واقعیت و راستی‌آزمایی علم است.[11]
د.  علم در سایه تأیید عقل به دست می‌‌آید؛ یعنی علم نتیجه عملکرد عقل است.[12]
هـ. علم از شاخه‌های عقل است.[13]
و. علم ابزار عقل است.[14]
البته، از آن‌جا که علم از شاخه‌های مهم عقل و ابزاری بسیار ارزش‌مند برای عقل است، گاهی در روایات از او تعبیر به برادر انسان مؤمن(عاقل) شده است.[15]

---