«افعال مقاربه» - در «علم نحو» - نامی است برای دسته‌ای از افعال که دلالت بر «نزدیکی وقوع رخداد» دارند. البته نام‌گذاری تمام این افعال به «افعال مقاربه» از باب تغلیب است؛ زیرا فقط برخی از آنها دلالت بر نزدیکی وقوع رخداد دارند.

 بیان مطلب آن است که در علم نحو، بابی تحت عنوان «نواسخ مبتدا و خبر» وجود دارد و در ذیل آن، کلماتی که بر سر جمله اسمیه وارد شده و اعراب مبتدا و خبر را تغییر می‌دهند، بررسی می‌گردند. یک دسته از این کلمات که سبب رفع مبتدا به عنوان «اسم» و نصب خبر به عنوان «خبر» هستند، «افعال مقاربه» نام دارند. این افعال عبارت‌اند از:

«کَادَ- کَربَ- أَوشَکَ- عَسَى- حَرَى- اخْلَوْلَقَ- أنْشَأَ- طَفِقَ- عَلِقَ- أَخَذَ- هَبَّ- بَدَأ- ابْتَدَأ- جَعَل- قَامَ– انْبَرَى».

 از این میان، فقط «کَادَ، کَربَ و أَوشَکَ» هستند که دلالت بر نزدیکی وقوع «خبر» دارند، و «عَسَى، حَرَى و اخْلَوْلَقَ» دلالت بر رجاءِ وقوعِ «خبر» داشته و باقی افعال نیز دلالت بر شروع آن دارند. به همین جهت گفته می‌شود تسمیه‌ی همه‌ی آنها به افعال مقاربه از باب تغلیب است.

ویژگی این افعال در این است که بر سر مبتدا و خبر آمده، مبتدا را به عنوان «اسم» خود مرفوع و خبر را به عنوان «خبر» خود منصوب می‌نمایند. تفاوت این افعال با افعال ناقصه («کان» و أخوات آن) در این است که خبر این افعال - بر خلاف افعال ناقصه، تقریباً در تمام موارد - باید جمله باشد و مواردی که مفرد آمده، شاذّ شمرده می‌شوند.[1] هم‌چنین لازم است خبر آنها جمله‌ی فعلیه باشد (و نمی‌توان جمله اسمیه را به عنوان خبر قرار داد).[2]

فعلی که در خبر افعال مقاربه(نه خود آنها) استعمال می‌گردد، باید سه ویژگی داشته باشد: 1. فعل مضارع باشد. 2. دارای ضمیری عائد به اسم افعال مقاربه باشد. 3. اگر خبر «حری» یا «اخلولق» است، باید مقرون به «أن» باشد مانند: «حرى زید أن یأتی».

از دیگر ویژگی‌های افعال مقاربه آن بوده که لازم است همگی به صورت ماضی به کار روند، مگر چهار فعل که عبارت‌اند از: «کاد، أوشک، جعل و طفق» که می‌تواند به صورت مضارع نیز کاربرد داشته باشد.

البته، هر یک از این افعال دارای مزایای اختصاصی هم هستند. به عنوان نمونه، «عسی، اخلولق و أوشک» می‌توانند فقط اسم داشته باشند و مستغنی از خبر باشند؛ به شرط آن‌که اسم آنها مصدر مؤوّل باشد (یعنی فعل مقرون به «أن» باشد).[3]

برای تبیین بیشتر، به کتب تفصیلی علم نحو مراجعه شود.[4]

[1]. مانند این مصرع: «فأُبْتُ إلى فهم وما کدت آئبا»، که «آئباً» در اینجا خبر «کِدتُ» بوده ولی مفرد آمده است.

[2]. البته شذوذاً جمله اسمیه نیز به کار رفته است مانند این بیت: «وقد جعلت قلوص بنی سهیل من الأکوار مرتعها قریب» که در آن خبر «جعلت» جمله ای اسمیه است.

[3]. ابن هشام، عبد الله بن یوسف، اوضح المسالک الی الفیة ابن مالک، تحقیق، عبد الحمید، محمد محی الدین، ج 1، ص 294-300، بیروت، المکتبة العصریة، 1429ق

[4]. برای نمونه ر.ک: المرادی، ابن ام قاسم، توضیح المقاصد، تحقیق، سلیمان، عبد الرحمن، ج 1، ص 515، قاهره، دار الفکر العربی، اول، 1422ق.