نخست باید گفت؛ جهاد در راه خدا یکی از بزرگ ترین ارزش‌های اسلامی بوده و در قرآن کریم و احادیث به جهاد و مجاهدان باایمان اهمیت ویژه داده شده است.[1]

قرآن به اندازه‌ای به صورت صریح و واضح به فضیلت جهاد پرداخته و افراد گریزان از آن‌را مورد سرزنش قرار داده است که برای اثبات اصل فضیلت آن دیگر نیازی به استناد به احادیث نیست:

1. «وَ أَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ وَ مِنْ رِباطِ الْخَیْلِ ...»؛[2] و آنچه در توان دارید از نیرو و اسبان آماده برای رویارویی با دشمن فراهم سازید، تا دشمنان خدا و دشمنان خود را بترسانید!
2. «وَ عَلَى الثَّلاثَةِ الَّذینَ خُلِّفُوا حَتَّى إِذا ضاقَتْ عَلَیْهِمُ الْأَرْضُ بِما رَحُبَتْ وَ ضاقَتْ عَلَیْهِمْ أَنْفُسُهُمْ وَ ظَنُّوا أَنْ لا مَلْجَأَ مِنَ اللَّه...»[3]؛ و آن سه نفری که از جهاد تخلف ورزیدند تا وقتى که زمین با همه فراخى بر آنها تنگ شد و از خود نیز به تنگ آمدند و دریافتند که از خدا جز به او نمی‌‏توان پناه برد.
3. «وَ لَوْ أَرَادُواْ الْخُرُوجَ لأَعَدُّواْ لَهُ عُدَّةً»؛[4] و اگر آنان اراده‌ای برای رفتن به جهاد داشتند، ساز و برگی برایش فراهم می‌کردند!

 و ده‌ها آیه دیگر!

بر این اساس، کسانی که با وجود توانایی و مهیا بودن شرایط از شرکت در جهاد سرپیچی کنند، و در حالت صلح و یا فراهم نبودن شرایط، آرزوی جهاد را نداشته باشند، و در چنین حالتی مرگ آنها فرا رسد، پیرو واقعی اسلام نیستند، و به نوعی منافق از دنیا می‌روند.

با توجه به نکات یادشده به بررسی حدیث مطرح شده در پرسش می‌پردازیم:

پیامبر اسلام(ص) فرمود: «کسى که جهاد نکرده یا آرزوى جهاد نداشته باشد، و مرگش فرا رسد و برود، به نوعى منافق مرده است».

این حدیث در منابع اهل‌سنت از ابوهریره نقل شده است. اگرچه متن کاملا مشابه آن در روایات اهل‌بیت(ع) و در منابع رده اول شیعی وجود ندارد؛ اما محتوای آن پذیرفتنی است؛ زیرا علاوه بر انطباق با آموزه‌های اسلامی، مشابه با سخنانی است که با عباراتی دیگر از معصومان(ع) نقل شده است

به عنوان نمونه امام علی(ع) افراد گریزان از جهاد را به گونه‌ای توصیف می‌فرماید که با داشتن آن ویژگی‌های اعلام شده، دیگر نمی‌توان آنان را مسلمانی واقعی به شمار آورد:

جهاد درى از درهاى بهشت است که خداوند آن‌را براى دوستان ویژه‌اش گشوده است و آن جهاد، پوشش تقوا و زره محکم خدا و سپر مطمئن او است. پس هر کس آن‌را از روی بی‌اعتنایی ترک کند، پروردگار جامه ذلت بر او بپوشاند، و گرفتار بلا شود، و بر سر او خوارى و زبونى فرو بارد، و نور خرد از دل او رخت کشد، و با بی‌اعتنایی به جهاد، پروردگار از او رویگردان شده، خوارى به او روى خواهد آورد، و کسى به فریاد او نخواهد رسید!^[5]

اما در پاسخ به بخش دیگر پرسش که چرا نام ائمه شیعه(ع) و پیروانشان را کمتر می‌توان در میان جنگ‌جویان مسلمان در دوره‌های بعد از پیامبر(ص) یافت، باید گفت:

1. امام علی(ع) برترین مجاهد دوران پیامبر اسلام(ص)‌ بود و بعدها نیز به جهاد با افرادی پرداخت که از مسیر حق رویگردان شده و دست به شمشیر برداشته بودند و واضح است که نبرد با آنان نیز از مصادیق جهاد است.

امام حسن(ع) همین راه را ادامه داد و امام حسین(ع) در جریان جنگی نابرابر به شهادت رسید.

2. برخی شیعیان نیز با کسب اجازه از امامشان در نبردهای دوران بعد از پیامبر(ص) شرکت داشتند.
3. در صورت فقدان شرایط شرکت در جهاد، آرزوی شهادت در دل یک شیعه واقعی همواره وجود داشته و در دعاها و زیارات خود نیز آن‌را بر زبان می‌آورد، چنان‌که در زیارت وارث می‌خوانیم: «یَا لَیْتَنِی کُنْتُ مَعَکُمْ فَأَفُوزَ فَوْزاً عَظِیما».
4. بسیاری از آنچه امروزه از آنها به عنوان فتوحات اسلامی یاد می‌شود، در واقع جهادی مقدس و برای دفاع از خویشتن و یا حاکم شدن ارزش‌های الهی نبوده؛ بلکه جنگی هواپرستانه و نوعی کشورگشایی بود که دلیلی برای شرکت شیعیان و امامانشان در آن نبردها وجود نداشت؛ از این‌رو، آنان ترجیح می‌دادند تا علاوه بر خودسازی به تحکیم مبانی دینی بپردازند.

از امام سجاد(ع) -که خود بازمانده جهادی مقدس بود و در آن طعم اسارت را نیز چشید- گزارشی در همین راستا وجود دارد:

عبّاد بصری در مسیر مکه با امام زین العابدین(ع) برخورد کرد و به ایشان گفت:

ای علی بن حسین! جهاد و دشواری‌های آن‌را رها کرده و به عبادت آسان حج می‌پردازی؟! مگر خداوند، مجاهدان را این‌گونه ستایش نکرده است:

«إِنَّ اللَّهَ اشْتَرَى مِنَ الْمُؤْمِنِینَ أَنْفُسَهُمْ وَأَمْوَالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ ....»؛ خداوند جان و مال مؤمنان را به ازای بهشت می‌خرد اگر در راه خدا جهاد کرده و بکشند و کشته شوند ...؟!

امام سجاد(ع) به او فرمود: ادامه این آیه را هم بخوان و او نیز ادامه داد:

«التَّائِبُونَ الْعَابِدُونَ الْحَامِدُونَ السَّائِحُونَ الرَّاکِعُونَ ...»؛ توبه‌کنندگان! عبادت‌پیشگان! ستایشگران! روزه‌داران! همواره در حال رکوع و سجود! امرکنندگان به معروف و نهی‌کنندگان از منکر! رعایت‌کنندگان حدود الهی! و بشارت ده مؤمنان را!

بعد از تمام شدن قرائت آیه، امام(ع) خطاب به عبّاد بصری فرمود:

هرگاه مجاهدانی را با این ویژگی‌ها یافتیم، جهاد به همراه آنان دارای فضیلت بیشتری از حج خواهد بود!^[6]

امام(ع) در این سخن خود، برخی نبردهایی که به عنوان فتوحات اسلامی در دوران بنی امیه شکل گرفته بود را زیر سؤال برده و آنها را از مصادیق جهاد در راه حق نمی‌دانند.

[1]. ر. ک: «ارزش جهاد در احادیث».

[2]. انفال، 6.

[3]. توبه، 118.

[4]. توبه، 46.

[5]. «فَإِنَّ الْجِهَادَ بَابٌ مِنْ أَبْوَابِ الْجَنَّةِ فَتَحَهُ اللَّهُ لِخَاصَّةِ أَوْلِیَائِهِ وَ هُوَ لِبَاسُ التَّقْوَى وَ دِرْعُ اللَّهِ الْحَصِینَةُ وَ جُنَّتُهُ الْوَثِیقَةُ فَمَنْ تَرَکَهُ رَغْبَةً عَنْهُ أَلْبَسَهُ اللَّهُ ثَوْبَ الذُّلِّ وَ شَمِلَهُ الْبَلَاءُ وَ دُیِّثَ بِالصَّغَارِ وَ الْقَمَاءَةِ وَ ضُرِبَ عَلَى قَلْبِهِ بِالْإِسْهَابِ وَ أُدِیلَ الْحَقُّ مِنْهُ بِتَضْیِیعِ الْجِهَادِ وَ سِیمَ الْخَسْفَ وَ مُنِعَ النَّصَف». سید رضی، محمد بن حسین، نهج البلاغة، محقق، صبحی صالح، ص 69، قم، هجرت، چاپ اول، 1414ق.

[6]. شیخ کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، آخوندی، محمد، ج 5، ص 22، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق.