جستجوی پیشرفته
بازدید
240
آخرین بروزرسانی: 1404/02/25
خلاصه پرسش
منظور از «مناسبت حکم و موضوع» چیست؟
پرسش
منظور از «مناسبت حکم و موضوع» چیست؟
پاسخ اجمالی

اگر دستوری از مقام مافوق در مورد چیزی صادر شود، در بسیاری از موارد، مخاطبان می‌توانند برداشت کنند که چرا و به چه دلیل، چنین دستوری صادر شده است. به عبارت دیگر، چه مناسبت و ارتباطی میان آن دستور و آن چیز وجود دارد و به دنبال دریافت و فهم قطعی این ارتباط، خودشان می‌توانند محدوده شمول آن دستور را کاهش و یا افزایش دهند.

به چنین واقعیتی «مناسبت حکم و موضوع» گفته می‌شود.

در همین زمینه به دو نمونه توجه فرمایید:

  1. پزشکی به ملاقات فردی بیمار رفته و او را هنگام نوشیدن آب از لیوانی آلوده مشاهده کرده و به او توصیه می‌کند که از چنین لیوانی استفاده نکند. طبیعی است که دستور «استفاده نکردن از لیوان آلوده» به دلیل «دوری از آلودگی» است؛ از این‌رو اگر بیمار بخواهد از ظرف آلوده دیگری نیز آب بنوشد، توصیه پزشک را به او یادآوری خواهیم کرد؛ یعنی با توجه به «مناسبت حکم و موضوع»، دایره توصیه پزشک را از لیوان آلوده به هر ظرف آلوده‌ دیگری افزایش و گسترش خواهیم داد.
  2. خداوند به عنوان یکی از ویژگی‌های مؤمنان راستین، آنها را این‌گونه می‌ستاید:

«وَ الْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذا عاهَدُوا»؛ آنان زمانی که پیمانی ببندند، به آن وفادار خواهند ماند!

اگرچه توصیه به وفاداری به پیمان‌ها در این آیه به صورت عام بوده و شامل هر عهد و پیمانی می‌شود؛ اما در نگاه عرف، واضح است که مراد از این آیه، وفادار بودن به پیمان‌ها و وعده‌هایی است که مخالف شرع نباشد. به عنوان مثال، اگر افرادی با هم قرار گذاشتند که سرقتی انجام دهند و بر این قرارشان باقی ماندند، نمی‌توان این وفاداری به پیمانشان را ستود!

به عبارت دیگر، در این‌جا عنصر «مناسبت حکم و موضوع» دخالت‌ کرده و دایره شمول «توصیه به وفاداری به پیمان‌ها» را کاهش می‌دهد.

در همین زمینه اندیشمندان دانش اصول فقه معتقدند «مناسبت حکم و موضوع»، به معنای مناط‌ها، روابط و مناسبت‌هایی است که در نگاه عرف، میان یک حکم و موضوع آن وجود دارد. این مناسبت‌‌ها در گذار زندگی، میان جامعه‌‌ای خاص در ذهن اهل عرف رسوخ کرده است، به گونه‌ای که به عنوان یک دلیل شرعی لفظی گاهی سبب تخصیص، و گاهی سبب تعمیم حکم می‌شود.

به بیان روشن‌تر، این مناسبت‌‌ها هنگام شنیدن دلیل، باعث انسباق تخصیص یا تعمیم آن می‌شود، و این انسباق، حجت است؛ زیرا سبب انعقاد ظهور برای دلیل می‌شود و هر ظهوری نیز حجت است.

این اصطلاح در کتاب‌های اصولى به عنوان قرینه بر تقیید حکم به وصف و مانند آن به‏ کار رفته است. چنان‌که در سخن رسول خدا(ص) آمده است: «مطل الغنىّ ظلم»؛ (تأخیر انداختن دِیْن توسط فرد ثروتمند و غنى، نوعی ظلم است).

علماى اصول در جهت دلالت آن بر مفهوم، به قرینه «مناسبت حکم و موضوع» استناد می‌کنند؛ یعنى وجود این قرینه، نشانه‌ی مشروط بودن حکم مزبور به غنا(ثروت) است. در نهایت می‌توان نتیجه گرفت که «ثروتمند بودن بدهکار» دلیل «ظالم بودن او در صورت تأخیر پرداخت» است؛ از این‌رو بدهکار فقیر چون از اداى بدهی خود ناتوان است، تأخیرش در پرداخت بدهى را نمی‌توان ظلم به شمار آورد.

گفتنی است؛ گاهى حکم به موضوعى تعلق می‌گیرد که مدلول آن عام و فراگیر است؛ اما عرف به این دلیل که میان حکم و عمومیت موضوع سازگارى نیست، آن حکم را بر بعضى از مصادیق آن ثابت می‌نماید و حکم را تخصیص می‌زند، مانند این‌که در دلیل شرعى گفته شود: «اغسل ثوبک اذا اصابه الدم»؛(هنگامی که خون به پیراهنت برخورد کرد، آن‌را بشور) که عرف از آن، شستن خون با آب را می‌فهمد، هرچند از نظر لغوى، «غَسل» به معناى شستن با هر مایعى است. و گاهى حکم به موضوعى خاص تعلق می‌گیرد؛ اما عرف از آن مفهومى عام می‌گیرد و حکم را تعمیم می‌دهد، مانند آن‌که مولا در مورد ظرف آبى که نجاست در آن افتاده، بگوید: «لا تتوضأ منها و لا تشرب»، که عرف این حکم را تعمیم می‌دهد و آن‌را در مورد هر ظرف آبى که نجاست در آن بیفتد جارى می‌داند.[1]


[1]. ر. ک: مختارى مازندرانى، محمدحسین، فرهنگ اصطلاحات اصولى، ص 245- 246، تهران، انجمن قلم ایران‏، چاپ اول، 1377ش؛ مرکز اطلاعات و مدارک اسلامى‏، فرهنگ نامه اصول فقه، ص 800- 801، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، 1381ش.

 

نظرات
تعداد نظر 0
لطفا مقدار را وارد نمایید
مثال : Yourname@YourDomane.ext
لطفا مقدار را وارد نمایید
لطفا مقدار را وارد نمایید
لطفا مقدار را وارد نمایید

طبقه بندی موضوعی

پرسش های اتفاقی

پربازدیدترین ها

  • تعداد فرزندان حضرت علی (ع)، و نام ایشان و نام مادران آنان چه بوده است؟
    793911 معصومین 1387/06/05
    شیخ مفید در کتاب ارشاد تعداد آنها را 27 تن از دختر و پسر دانسته و پس از آن گفته است: عده‏ای از علمای شیعه گویند که فاطمه پس از وفات پیامبر (ص) جنینی که پیامبر او را محسن نامیده بود سقط کرد. بنابر قول این عده، فرزندان آن حضرت ...
  • معنای ذکر «لا حول ولا قوه الا بالله العلی العظیم» چیست و این ذکر چه آثار و برکاتی دارد؟
    757585 حدیث 1396/06/14
    «لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ»؛ یعنی هیچ نیرو و توانى جز از سوى خداوند بلندمرتبه و بزرگ نیست‏. واژه «حول» در لغت به معنای حرکت و جنبش،[1] و «قوّة» به معنای استطاعت و توانایی است.[2] بنابر ...
  • آیا خداوند به نفرینی که از دل شکسته باشد، توجه می کند؟ یا فقط دعاهای مثبت را اجابت می کند؟
    681395 Practical 1390/07/12
    نفرین در آموزه های دینی ما مسئله ای شناخته شده است، چنان که در آیات و روایات آمده است: "بریده باد هر دو دست ابو لهب"؛ "از نفرین مظلوم بترسید که نفرین مظلوم به آسمان می رود". و... . منتها همان گونه که دعا برای استجابت، نیازمند شرایط است، ...
  • حکم زنا با زن شوهردار چیست؟
    659577 Laws and Jurisprudence 1387/05/23
    زنا خصوصا با زن شوهر دار یکی از گناهان بسیار زشت و بزرگ به شمار می آید ولی بزرگی خداوند و وسعت مهربانی او به حدی است، که اگر گنهکاری که مرتکب چنین عمل زشت و شنیعی شده واقعا از کردۀ خود پشیمان باشد و ...
  • عقیقه و احکام و شرایط آن چیست؟
    649109 Practical 1391/02/11
    عقیقه عبارت است از: کشتن گوسفند یا هر حیوانی که صلاحیّت قربانی کردن داشته باشد، در روز هفتم ولادت فرزند، جهت حفظ فرزند از بلاها. پرداخت قیمت آن کفایت از عقیقه نمی‌کند. بهتر است عقیقه و فرزندی که برایش عقیقه می‌شود، از حیث جنسیت مساوی باشند، ولی ...
  • آیا کاشت ناخن مانع غسل و وضو است؟
    601155 Laws and Jurisprudence 1387/12/04
    در غسل و وضو، باید آب به اعضای بدن برسد و ایجاد مانعی در بدن که رفع آن مشکل یا غیر ممکن است، جایز نیست، مگر در صورتی که ضرورتی آن را اقتضا کند و یا غرض عقلائی مشروعی در این امر وجود داشته باشد.در هر حال، اگر مانعی ...
  • فضیلت و آداب و شرایط نماز جمعه چیست؟ و به چه صورت خوانده می‌شود؟
    580287 نماز جمعه 1389/09/10
    در مورد جایگاه و فضیلتش نماز جمعه همین بس که سوره‌ای از قرآن به نامش می‌باشد.نماز جمعه یک از عباداتی است که به جماعت خوانده می‌شود. این نماز دو خطبه دارد که با حمد و ثنای الهی شروع می‌شود و امام جمعه در این خطبه‌ها باید مردم را به تقوای ...
  • آیا ارتباط انسان با جن ممکن است؟
    565114 جن 1386/02/01
    قرآن مجید وجود جن را تصدیق کرده و ویژگی‌‏های زیر را برای او برمی‌شمارد:جن موجودی است که از آتش آفریده شد، بر خلاف انسان که از خاک آفریده شده است.[1]دارای علم، ادراک، تشخیص حق از باطل و قدرت منطق و استدلال ...
  • اصول و فروع دین را نام برده و مختصراً توضیح دهید؟
    564405 Laws and Jurisprudence 1387/09/23
     دسته بندی اصول دین و فروع دین به این شکلی که در میان ما متداول است از احادیث و روایات ائمه (ع) اخذ نشده است؛ بلکه دانشمندان علوم دینی معارف دینی را به این صورت دسته بندی کردند. تاریخ بحث ها در باره به نیمه دوم قرن اول هجری باز ...
  • طبق فتوای رهبر، نماز مغرب و عشا چه زمانی قضا می شود؟
    562052 Laws and Jurisprudence 1385/10/20
    پاسخ دفتر مقام معظم رهبری: آخر وقت نماز مغرب و عشا نصف شب شرعى است (15/11 ساعت بعد از  ظهر شرعی) و احتیاط آن است که اگر تا آن موقع نماز را نخوانده است، تا طلوع فجر به قصد ما فى‌الذمّه[1] به­جا ­آورد و پس از آن نماز قضا مى‌شود