دوست، همدم تنهایی­هاى انسان، شریک غم­ها و شادی­ها، بازوى یارى رسان در نیازمندی­ها، تکیه گاه انسان در مشکلات و گرفتاری­ها و مشاور خیرخواه در لحظات تردید و ابهام است، اما از آن جایی که دوستان هر کس، یکی از مواردی بوده که مبناى قضاوت دیگران نسبت به اخلاق و شخصیت انسان است، و تأثیر پذیری انسان از دوستان، در سنین مختلف، بسیار است؛ از این رو، دقّت در گزینش دوست، به سلامت اخلاقى و رفتارى انسان کمک مى کند. به فرموده امام علی (ع): «دوست، همچون وصله جامعه است، پس آن را هم­شکل و هم­سان خود برگزین». [1]

ارتباط قلبى و درونى میان انسان­ها، به پیوندهاى اجتماعى و بیرونى مى انجامد. روابط اجتماعی نیز، در روحیات و اخلاق افراد، اثر مى گذارد. آنان که به تعالی فکر و سلامت اخلاق و تهذیب نفس و تکامل شخصیت خویش علاقه مندند، ناگزیر باید در انتخاب دوست، معیارهاى مکتبى را لحاظ کنند و به آنچه از دوست مى گیرند، اهتمام ورزند. بنابراین، آنچه در اسلام برای گزینش دوست در مرحله اول مهم است، ویژگی­های ظاهری و مادّی دوست و رفیق نیست، بلکه ویژگی­های معنوی است.

در این جا، نمونه هایی از ویژگی­های معنوی دوست و رفیق بیان می­شود:

1. ایمان، بهترین زیر بنای دوستی است: یگانه چیزى که اصالت و استوارى دارد، ایمان به اعتقادات و اصول دینی است . اگر رفاقت و دوستى انسان، با دیگران، به جهت پیوندشان با خدا باشد، گسسته نمى شود؛ زیرا بر پایه­ای محکم بنا شده است و این ویژگى آیین جاویدان اسلام است که زیر بناى همه چیز را ایمان قرار داده است و در این مکتب اصیل و ارزنده، دوستى و دشمنى هایى که بر پایه ایمان استوار است و فقط براى خدا باشد ، نیرومندترین ارتباط بین آفریننده جهان و آفریدگان به شمار مى آید .

قرآن شریف در این رابطه آیات گوناگونی دارد که در ضمن آنها، مردم و مؤمنان را از برقرار کردن پیوند دوستی و مودّت با کافران، مشرکان و منافقان بر حذر می دارد؛ مانند: «افراد با ایمان نباید به جاى مؤمنان، کافران را دوست و سرپرست خود انتخاب کنند و هر کس چنین کند، هیچ رابطه‏اى با خدا ندارد (و پیوند او به کلّى از خدا گسسته مى‏شود) مگر این که از آنها بپرهیزید...». [2]

2. یک دوست شایسته باید عاقل و اهل خردمندی باشد: عقل و خرد، نیرویی است که انسان به وسیله آن حقایق عالم را درک می کند. از آن جا که عقل، مشعل فروزان زندگی است و سعادت آدمی در سایه تدبیر و اندیشه است، دین اسلام یکی از شرایط رفاقت و دوستی را مسئله عقل و خرد دانسته و تأکید نموده که با صاحبان عقل و اندیشمندان با وفا دوستی داشته باشد.

در روایتی از امام علی (ع) می خوانیم: «منعی ندارد که با شخص خردمند همنشین شوى، اگر چه کرم (جوانمردى وجود و بخشش) او را نپسندى [و از این ناحیه سودی از او نبرى]، ولى از خرد او سود ببر، و از اخلاق بدش بپرهیز، و هیچ گاه همنشینى با شخص کریم را از دست مده اگر چه از خرد او سودى نبرى، ولى با خرد خود از کرم او سود ببر، و بگریز هر چه می­توانى از هم‏نشینى با شخص پست و بى‏خرد [که نه کریم است و نه عاقل]». [3]

حضرتش همچنین می فرماید: «همنشینی با دوست عاقل، سبب زنده بودن روح است». [4]

اما رفیق و دوست جاهل همچون زهری است که وجودش هر لحظه جسم و جان را آزار می رساند.

امام صادق (ع) فرمود:«کسى که از همنشینى و دوستی با احمق پرهیز نکند، تحت تأثیر کارهاى احمقانه وى واقع مى‏شود و خیلى زود به اخلاق ناپسندش متخلّق می­گردد». [5]

3. یک دوست شایسته، دوستی است که عیب­های ما را به ما هدیه دهد: در اسلام آن­گونه از دوستى ها ارزشمند است که اشعه تابناک آن بر شئون زندگى فردى و اجتماعى فرد پرتو افکند، و دست یابى به تکامل را رهنمون سازد. کسى که عیب های انسان را مى بیند و به او براى اصلاح آن، تذکّر نمى دهد، یک دوست شایسته نیست، بلکه دوست خوب، در نگاه روایات، دوستی است که چون آینه، عیب­ها را به ما نشان داده تا ما به اصلاح آنها بپردازیم؛ چرا که او به درستی و سعادت دوست خویش علاقه­مند است و به انگیزه خیرخواهى، عیب او را بر وى ارائه مى کند و او را آگاه مى سازد که تا او خود را اصلاح نماید.

در قرآن کریم آمده است: «مردان و زنان باایمان، ولىّ (و یار و یاور) یکدیگرند، امر به معروف، و نهى از منکر مى‏کنند نماز را برپا مى‏دارند و زکات را مى‏پردازند و خدا و رسولش را اطاعت مى‏کنند بزودى خدا آنان را مورد رحمت خویش قرار مى‏دهد خداوند توانا و حکیم است». [6]

امام صادق (ع) فرمودند: «بهترین برادرانم آن کسى است که عیبها و نقائصم را به من هدیه کنند». [7]

4. یک دوست خوب، در راه برطرف کردن نیازمندی های مادی و معنوی برادر دینی خود قدم برداشته و تا بتواند آن را بر آورده می کند:

امام حسن مجتبی (ع) در این باره، چنین سفارش فرموده است : با کسى همنشینى و دوستى کن که:

1. هرگاه با او همنشین شدى، مایه آراستگى تو باشد؛

2 . هر گاه خدمت او کردى، [آبروى] تو را حفظ کند؛

3. هرگاه از او یارى خواستى کمکت کند؛

4 . اگر سخن [حق و درستی] گفتى، تو را تصدیق کند؛

5 .   اگر [بر دشمن] حمله بردى، [قدرت] تو را تقویت کند؛

6. اگر دستت را به فضل و نیکى دراز کردى، او هم دست، پیش آورد [و تو را یاری نماید]؛

7. اگر در تو، [و زندگیت] رخنه اى پدید آمد، آن را برطرف سازد؛

8. اگر از تو نیکى دید، آن را در شمار و حساب آورد؛

9 . اگر چیزى از او خواستی، به تو بدهد؛

10 . اگر تو ساکت بودی [و چیزی نخواستی] او آغاز کند [و نیازت را برطرف سازد]. [8]

این برخی از ویژگی­های مهمّ فردی بود که یک دوست و رفیق باید داشته باشد؛ اما در دوست یابی باید به معیارها و ویژگی های اجتماعی توجه داشته و نگاه عرف یک جامعه نیز باید در همنشینی و معاشرت در قالب رفاقت و دوستی در نظر گرفته شود؛ در این جا به برخی از این امور اشاره می شود:

یک. سنّ دو رفیق و دوست

درباره سنّ دو رفیق باید دو نکته را در نظر داشت:

1. اگر سنّ کسی که می خواهد با او دوست شود، بزرگ تر از او است می تواند از تجربیات و معنویات او به عنوان یک برادر دینی و دوست بزرگ تر استفاده کرده و احترام او را نگه دارد، و برخی از رفتارهایی که با هم سالان خود دارد، با او نداشته باشد. پس نباید کاری را در این معاشرت و دوستی انجام دهد که مردم او را در این همنشینی سرزنش نمایند.

2. آنچه در بالا گفته شد ممکن است درباره دو فردی که از جهت سنّی هم کفو و هم­سان هستند، نیز باید رعایت شود؛ زیرا جایگاه افراد مهم بوده و احترام آنها باید حفظ شود.

دو. باید در اجتماع سابقه کسی که با او طرح دوستی ریخته می شود، در نظر گرفته شود؛ برای نمونه، شخصی که از جهت اجتماعی جایگاه مثبت و آبرومندی دارد، با کسی که در جامعه دارای شخصیّت مثبت و آبرومندی نبوده، دوستی و رفاقت ننماید؛ اگر چه در هدایت برخی از انسان ها باید محبت داشت و مهربانی کرد، ولی رسالت هدایت دیگران و امر به معروف و نهی از منکر وابسته به عنوان خاصّ رفاقت و دوستی نیست.

سه. در مواردی که دوستی دو نفر به حدّی باشد که جامعه نگاهی ابهام آمیز به آن داشته باشد، باید از آن دوری کرده و خود را در معرض تهمت قرار ندهد؛ چنان چه امام علی (ع) می فرماید:«از مکان­هاى تهمت آمیز، و جاهایى که مردم به آن بدگمانند بپرهیز، زیرا همنشین بد انسان را گول مى‏زند». [9]

برای آگاهی بیشتر نمایه های زیر را مطالعه کنید:

«صفات مؤمن»، سؤال 2534 (سایت: 2671) .

«مؤمنان در هنگام برخورد با یکدیگر»، سؤال 11824 (سایت: 13365) .

«طریقه معاشرت با دیگران»، سؤال 8795 (سایت: 8752) .

«زندگی فردی و اجتماعی»، سؤال 8351 (سایت: 8370) .