اخلاص، یعنی خالص کردن، و اخلاص در عمل و ایمان، یعنی این‌که انگیزه‌ی اصلی در انجام کارها، بندگی و رضای ذات خدای تعالی باشد، نه رضایت غیر او. از مجموعه آیات و روایات می‌توان به شیوه‌هایی برای دسترسی به اخلاص دست یافت.

راه‌های رسیدن به اخلاص

1. تقویت ایمان و افزایش معرفت خداوند:

ایمان به خدا و تمام صفات او، به ویژه صفاتی که شایستگی و دوستی ستایش و پرستش را مختص ذات خدای متعال می‌کند، جایی برای انگیزه‌ی شرک، کفر و نفاق، با همه‌ی اقسام آنها باقی نمی‌گذارد؛ شناخت خدا با همه‌ی صفات او  موجب ایجاد حالت فروتنی و خشوع و خضوع در آدمی می‌شود و به حالت خوف و رجاء می‌رسد که مبادا دچار عذاب دنیوى و اخروى و یا محرومیت از دیدار خدا شود؛ به همین دلیل هر چه معرفت انسان به خدا بیشتر شود توجهش به دیگران کمتر خواهد شد.

2. تفکر در ارزش اخلاص:

اخلاص، فرمان الهی به همه‌ی دین‌ها؛^[1] نعمت پنهانی خداوند به بنده محبوب خود؛^[2] باعث دیدار پروردگار؛^[3] مایه‌ی رهایی از حساب روز قیامت؛^[4] موجب برخورداری از پاداش‌های بی‌پایان اخروی؛^[5] و باعث عدم تصرف شیطان در آدمی است.^[6]

3. فکر کردن درباره ضررهای اخلاص نداشتن:

از مجموع روایات درباره‌ی آثار ریا و عدم اخلاص بر می‌آید که: ریا و عدم اخلاص نوعی کفر، شرک، نفاق، نیرنگ به خدا، مایه‌ی خشم خداوند و باعث عدم قبولی اعمال، شفاعت و اجابت دعا است.

4. 4. یکسان بودن عبادت‌های آشکار و پنهان:

عبادت انسان باید به گونه‌ای باشد که نگاه‌های دیگران تأثیری در چگونگی انجام تمام عبادت‌هایش، از جمله نماز، صدقه و ... نگذارد.

5. بندگی همه جانبه:

پیروی فرمان پروردگار در همه واجبات، ترک محرمات، انجام مستحبات، ترک مکروهات و حتی در انجام مباحات، نه این‌که مثلاً نماز بگذارد در عین حال حسادت و غیبت هم داشته باشد و همین طور در سایر موارد اعتقادی و عملی دین.

6. احساس عجز و کوتاهی در بندگی:

انسان باید در عین سعی و تلاش در به جا آوردن حق بندگی و اخلاص، همواره اعمال و عبادات خود را در مقابل دریای بی‌کران لطف و نعمت‌های الهی ناقص و ناچیز بداند، و خود را عاجز از انجام حق بندگی بداند تا بتواند حق بندگی و اخلاص در بندگی را به جا آورد؛ لذا پیامبران و اولیای الهی، در حالی که در راز و نیاز از بالاترین مراتب اخلاص برخوردار بودند، در عین حال خود را عاجزترین فرد در بندگی شایسته ذات حق تعالی می‌دانستند، پیامبر اسلام(ص) همواره می‌فرمود: بندگی شایسته تو را به جا نیاوردیم.^[7]

7. دعا:

دعا وسیله‌ای برای حل گره‌ها و دردهای دنیوی و معنوی است. بعضی از نیازهای اساسی و ابدی آدمی، جز از راه بندگی و دعای در کنار آن به دست نمی‌آید، و چه نیازی بالاتر از اخلاص در بندگی است؛ از این‌رو است که امام سجاد(ع) از خداوند عاجزانه خواستار اخلاص در بندگی است، و عرض می‌کند: "خدایا همه‌ی اینها (اعمال ما) را از ریای ریاکنندگان خالص گردان تا احدی را شریک تو قرار ندهیم و جز تو مرادی برنگزینیم".^[8]

موانع رسیدن به اخلاص

ورود و رسیدن به اخلاص و مراتب آن موانعی دارد که باید آنها را بر طرف کرد. مهم‌ترین آنها عبارت‌اند از: ریاکاری، دلبستگی به دنیا، و شیطان.

1. ریاکاری:

بزرگ‌ترین و خطرناک‌ترین مانع بر سر راه اخلاص، ریاکاری و جلب خوش‌آیندی دیگران است که به منظور، خودستایی، شهرت‌طلبی و ریاست‌طلبی است.

برای مبارزه با این آفت باید توجه داشت که هیچ‌کس نمی‌تواند تمام مردم را از خود راضی نگهدارد. به علاوه، اگر چنین قصدی داشته باشد باید دائما در نگرانی روحی و اضطراب ذهنی به سر برد و همیشه به دنبال راهی بگردد که بتواند دیگران را از خود خشنود سازد. و با فرض دسترسی به رضایت دیگران، خوش‌آیندی دیگران چه سودی به حال او دارد؟ در حالی که نفع و ضرر واقعی به دست خداوند متعال است.

2. دلبستگی به دنیا:

دلبستگی به دنیا باعث می‌شود که همه زندگی آدمی و حتی عبادت‌های او نیز وسیله‌ای برای دسترسی و برخورداری بیشتر از دنیا باشد. رفع این دلبستگی نیازمند این است که انسان دنیا‌شناسی و انسان‌شناسی کند، بیشتر بدبختی‌ها و گرفتاری‌ها و ناآرامی‌های بشر برای دست‌یابی به دنیای زودگذر بوده، در حالی که از نیازهای واقعی و ضروری خود غافل است.

3. شیطان:

همواره باید توجه داشت که شیطان دشمن قسم‌خورده انسان است و از هر راهی سعی می‌کند تا او را به انحطاط بکشاند. و یکی از کیدهای او این است که ریا، دنیا و هر امر زشت و بدی را برای آدمی محبوب و زیبا جلوه می‌دهد.^[9]

رهایی از مکر شیطان نیاز به معرفت کافی و ایمان و تلاش و مواظبت و مبارزه دائمی با شیطان و همه‌ی عوامل شیطانی دارد.

با توجه به این نکات و تلاش بسیار و توفیق الهی در راه کسب اخلاص، انسان آرام آرام به درجات اخلاص خواهد رسید.

[1]. بینه، 5.

[2]. نراقی، ملا احمد، معراج السعادة، ص 489، حدیث قدسی.

[3]. همان.

[4]. صافات، 128.

[5]. صافات، 39-40.

[6]. حجر، 40.

[7]. «وَ قَالَ ص مَا عَبَدْنَاکَ حَقَّ عِبَادَتِکَ...». مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج 68، ص 23، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، 1403ق.

[8]. «ثُمَّ خَلِّصْ ذَلِکَ کُلَّهُ مِنْ رِئَاءِ الْمُرَاءِینَ، وَ سُمْعَةِ الْمُسْمِعِینَ، لَا نُشْرِکُ فِیهِ أَحَداً دُونَکَ، وَ لَا نَبْتَغِی فِیهِ مُرَاداً سِوَاکَ». على بن الحسین علیه السلام، امام چهارم‏، الصحیفة السجادیة، ص 188، دعای شماره 44، دعای ورود به ماه رمضان، قم، دفتر نشر الهادی، چاپ اول، 1376ش.

[9]. «لَأُزَیِّنَنَّ لَهُمْ فِی الْأَرْضِ وَ لَأُغْوِیَنَّهُمْ أَجْمَعینَ»، حجر، 39. و آیات و روایات دیگر مربوط به کارهای شیطان؛ برگرفته از: «راه‌های تحصیل نیت خالص»، سؤال 738 (سایت: 1038).