ابتدا باید گفت خاتم بودن پیامبر اکرم(ص) و به تبع آن خاتم بودن دین اسلام موضوعی است که در قرآن بدان تصریح شده است:

«ما کانَ مُحَمَّدٌ أَبا أَحَدٍ مِنْ رِجالِکمْ وَ لکنْ رَسُولَ اللَّهِ وَ خاتَمَ النَّبِیینَ وَ کانَ اللَّهُ بِکلِّ شَی‏ءٍ عَلیماً»؛[1] محمّد پدر هیچ‌یک از مردان شما نیست. او رسول خدا و خاتم پیامبران است. و خدا به هر چیزى داناست.[2]

اگرچه انسان باید در برابر تصمیمات خدا خاضع و خاشع باشد، اما دانستن دلیل و فلسفه آنها - اگر امکانش وجود داشته باشد - موضوعی خلاف شرع و عقل نیست.[3] آیاتی از قرآن نیز امر به تحقیق دارد:

«بِالْبَیِّناتِ وَ الزُّبُرِ وَ أَنْزَلْنا إِلَیْکَ الذِّکْرَ لِتُبَیِّنَ لِلنَّاسِ ما نُزِّلَ إِلَیْهِمْ وَ لَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرُونَ»؛[4] همراه با دلایل روشن و کتاب‌ها و بر تو نیز قرآن را نازل کردیم تا آنچه را براى مردم نازل شده است برایشان بیان کنى و باشد که بیندیشند.[5]

در همین راستا اینکه گفته شده که بشر در دوران رسالت پیامبر(ص) به مرحله بلوغ فکری رسیده، معنایش آن است که اگرچه بشر قبل از آغاز رسالت پیامبر(ص) در جهل به سر می‌برده است،[6] اما این استعداد در او وجود داشت که بعد از بعثت پیامبر(ص) در مسیر تحولی قرار گیرد که درک مطالب برای او آسان‌تر شود.

به عنوان نمونه، تمام پیامبران با بت‌پرستی مخالفت می‌کردند، اما بعد از پایان مأموریت آنها دوباره مردم به ساخت و ساز بت‌ها رو آورده و به پرستش آنها می‌پرداختند! اما بعد از رحلت پیامبر اسلام(ص)، عقل بشر به اندازه‌ای پیشرفت کرده بود که حتی افرادی که با اسلام موافق نبودند نیز ساختن بت و پرستیدن آن‌را مضحک و خلاف منطق می‌دانستند.[7]

علاوه بر این، می‌توان گفت که کمال اسلام به این است که همه صحنه‌های زندگی بشر را که در آن‌جا نیازی به هدایت و راهنمایی وحی وجود دارد، تبیین کرده است، و کارکرد عقل را در کنار نقل، عقل را در کنار وحی، هم توضیح داده و هم جایگاه عقل را تثبیت کرده است.[8]

[1]. احزاب 40.

[2]. «سرّ خاتمیت دین اسلام»، 386؛ «خاتمیت و پایان رسالت»، 4916؛ «سرّ خاتمیت دین اسلام»، 2954؛ «کمال دین خاتم »،  172؛ «دین خاتم»، 7؛ «قطع دست شیاطین و اجنه از آسمانها بعد از ختم نبوت»، 15769.

[3]. «پرسش‌های بی‌جا از نگاه قرآن و روایات»، 69980؛ «پرسش از عالمان دین»، 1655؛ «پرسیدن برای فهمیدن، نه برای اذیت»، 64892؛ «قرآن و پرسش‌گری»، 104977.

[4]. نحل 44.

[5]. «قرآن و دعوت به تعقل و تفکر»، 28101؛ «لزوم تفکر و تدبر در قرآن کریم»، 45522؛ «برتری تفکر بر عبادت»،48371؛ «برتری تفکر بر دیگر اعمال»، 64269.

[6]. «منظور از جاهلیت و جاهلیت اولی»، 102595؛ «اعراب جاهلی و زنده به گور کردن دختران»، 85835؛ «توصیف مردم قبل از اسلام در خطبه فدکیه»، 28433.

[7]. «ویژگی ها و برتری اسلام بر سایر ادیان»، 12304.

[8]. «نقش اسلام در پیشرفت تمدن بشری»، 17631؛ «نیاز بشر به وحی و دین با تکامل عقل و پیشرفت علم»، 71067؛ «پیشرفت و تعالی در سایه علم و عمل»، 30851.